AI và kinh tế toàn cầu: Động lực tăng trưởng hay sự ngăn cách mới?

Báo cáo Tổ chức Thương mại thế giới cho thấy trí tuệ nhân tạo có thể nâng thương mại quốc tế thêm 34-37% vào năm 2040.

Động lực tăng trưởng kinh tế mạnh mẽ

Theo Báo cáo Thương mại thế giới 2025 của Tổ chức Thương mại thế giới (WTO), AI có thể thúc đẩy tăng trưởng thương mại quốc tế từ 34-37% vào năm 2040, với mức tăng đặc biệt nổi bật ở nhóm dịch vụ có thể cung cấp qua kỹ thuật số - tăng khoảng 42%.

“AI có thể trở thành điểm sáng đối với thương mại trong bối cảnh ngày càng phức tạp”, Phó tổng giám đốc WTO Johanna Hill nhận định. Thừa nhận tình trạng biến động hiện nay trong hệ thống thương mại toàn cầu, bà Hill lưu ý rằng AI đang định hình lại tương lai của kinh tế toàn cầu và thương mại quốc tế, với tiềm năng giảm chi phí thương mại và nâng cao năng suất.

Nhờ khả năng tối ưu hóa logistics, tự động hóa các quy trình hải quan và giám sát tuân thủ pháp lý, AI cải thiện đáng kể tốc độ và độ chính xác trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Công nghệ này còn phá bỏ rào cản ngôn ngữ và nâng cao khả năng giao tiếp quốc tế, đồng thời giúp doanh nghiệp tăng cường tìm kiếm và kết nối hiệu quả với đối tác, tối ưu hóa các hoạt động kinh doanh xuyên biên giới.

Chẳng hạn như trong trường hợp của Maersk - một công ty vận tải biển hàng đầu, các công cụ AI được sử dụng để hỗ trợ doanh nghiệp dự báo biến động nhu cầu, đánh giá rủi ro và lập kế hoạch thông minh, giúp ứng phó kịp thời với những biến động trong thương mại quốc tế.

Về mặt tăng trưởng kinh tế, AI dự kiến sẽ góp phần làm tăng GDP toàn cầu từ 12-13% trong cùng kỳ, với mức tăng trưởng tùy thuộc vào tốc độ phổ cập công nghệ và cải thiện hạ tầng kỹ thuật số ở các quốc gia. Điều này minh chứng rằng việc đầu tư vào hạ tầng số và đào tạo kỹ năng sẽ là chìa khóa mở rộng lợi ích của AI trên toàn cầu.

Ngoài ra, AI còn góp phần thúc đẩy năng suất lao động. Nghiên cứu cho thấy AI có thể làm tăng năng suất các nhân tố tổng hợp (TFP) thêm 0,68 điểm phần trăm mỗi năm. Năng suất làm việc trong các lĩnh vực hỗ trợ khách hàng cũng có thể tăng 15% nhờ AI, trong khi các lĩnh vực như vận tải được tối ưu hóa lộ trình qua thuật toán thông minh.

Thương mại cũng góp phần làm cho AI trở nên dễ tiếp cận hơn. Trong năm 2023, giá trị thương mại các mặt hàng vật lý phục vụ cho AI như chất bán dẫn, máy tính và hóa chất đã đạt 2.300 tỉ đô la Mỹ.

Trí tuệ nhân tạo giúp tối ưu chuỗi cung ứng. Ảnh minh họa: shutterstock

Khoảng cách ngày càng nới rộng

Tuy nhiên, bên cạnh các cơ hội phát triển kinh tế, AI cũng mang đến nhiều thách thức, đặc biệt là nguy cơ làm gia tăng khoảng cách kinh tế trên toàn cầu - cả giữa các quốc gia lẫn trong nội bộ xã hội.

Trước hết, sự chênh lệch về khả năng tiếp cận và ứng dụng AI giữa các quốc gia là nguyên nhân chính khiến khoảng cách kinh tế ngày càng nới rộng. Theo báo cáo, năng lực về hạ tầng kỹ thuật số, công suất tính toán, nhân lực có trình độ và chính sách phát triển AI tập trung chủ yếu tại các nền kinh tế thu nhập cao và trung bình, trong khi các nền kinh tế thu nhập thấp vẫn đang trong quá trình hình thành các khung chính sách và hạ tầng cơ bản về AI. Sự chênh lệch này dẫn đến việc một số nền kinh tế hưởng lợi nhiều nhất từ AI, trong khi các nền kinh tế khác có nguy cơ bị bỏ lại phía sau.

Theo tính toán của WTO, nếu các nước thu nhập thấp không thể thu hẹp khoảng cách về hạ tầng số, thu nhập của họ chỉ tăng khoảng 8% trong giai đoạn từ nay đến năm 2040, so với mức tăng 14% của các nước giàu. Tuy nhiên, nếu khoảng cách hạ tầng số có thể thu hẹp 50%, thu nhập của các nước thu nhập thấp có thể đạt mức tăng lên đến 15%, ngang tầm với các nước thu nhập trung bình. Điều này thể hiện rõ tầm quan trọng của việc đầu tư và phát triển hạ tầng kỹ thuật số để tạo ra tăng trưởng đồng đều, giảm bất bình đẳng.

Về thị trường lao động, WTO cảnh báo rằng AI có thể gây gián đoạn lớn, làm mất việc hoặc thay đổi hàm lượng kỹ năng trong nhiều ngành nghề, đặc biệt trong các ngành dịch vụ nơi thương mại kỹ thuật số có nhiều cơ hội phát triển. Tác động của AI phụ thuộc vào việc nó bổ trợ hay thay thế các nhiệm vụ, cũng như khả năng thích ứng của người lao động và doanh nghiệp. Tại các nền kinh tế thu nhập cao, khoảng 30% việc làm có mức độ tiếp xúc cao với AI, trong khi con số này chỉ là 5% ở các nền kinh tế thu nhập thấp. Mức lương thực tế của các nhóm lao động dự kiến tăng, nhưng khoảng cách thu nhập giữa lao động kỹ năng cao và thấp sẽ giảm 3-4% do AI thay thế nhiều công việc trung và cao cấp hơn là thay thế lao động phổ thông.

Giáo dục là công cụ then chốt để chuẩn bị cho sự dịch chuyển trên thị trường lao động. Tuy nhiên, một lần nữa khoảng cách lại hiện hữu. Chỉ dưới một phần ba các quốc gia đang phát triển có chiến lược giáo dục AI ở cấp quốc gia, trong khi các nước giàu đã tích hợp AI vào giảng dạy, nghiên cứu và chương trình xây dựng kỹ năng.

Sự bất bình đẳng còn được phản ánh qua tỷ lệ ứng dụng AI giữa doanh nghiệp lớn và nhỏ. Đến năm 2025, theo khảo sát của WTO phối hợp cùng Phòng Thương mại Quốc tế (ICC), chỉ 41% doanh nghiệp nhỏ và vừa sử dụng AI, thấp hơn đáng kể so với mức 60% của các doanh nghiệp lớn. Hiện tượng này tạo ra rào cản lớn đối với nhóm doanh nghiệp nhỏ, vốn có vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế địa phương và toàn cầu.

Ngoài ra, AI còn có xu hướng tập trung quyền lực vào một số ít tập đoàn và nền kinh tế. WTO tính toán một số ít công ty sản xuất phần cứng AI chủ đạo kiểm soát hơn 80% thị trường chip toàn cầu, đồng thời lưu ý rằng việc khai thác các vật liệu thô quan trọng như gallium và germanium dùng trong chất bán dẫn cũng tập trung ở một vài nền kinh tế.

Sự mất cân bằng như vậy làm dấy lên lo ngại về khả năng tiếp cận công bằng và phổ biến các công nghệ AI, vì các nền kinh tế không sản xuất được nguyên liệu thô thiết yếu, đầu vào trung gian hoặc thiết bị chuyên dụng, sẽ phải dựa vào thương mại xuyên biên giới để tiếp cận các sản phẩm, công nghệ này.

Tương lai phía trước

Trước những cơ hội và thách thức mà AI mang lại, báo cáo của WTO nhấn mạnh thập niên sắp tới là một “thời điểm lựa chọn chiến lược”. Với các khoản đầu tư đúng đắn vào hạ tầng, giáo dục và hợp tác, AI có thể thu hẹp khoảng cách, mở rộng cơ hội và củng cố hệ thống thương mại đa phương.

Nhưng nếu thiếu các hành động cần thiết, rủi ro sẽ rất rõ ràng. Lợi ích có thể vẫn tập trung ở các nền kinh tế thu nhập cao, bỏ lại nhóm thu nhập thấp mắc kẹt trong bất bình đẳng dài hạn. Hợp tác quốc tế về AI vẫn đang ở giai đoạn sơ khai, chủ yếu tập trung vào đạo đức và an toàn, với rất ít sự quan tâm trực tiếp đến thương mại. Thực tế này cần được thay đổi.

Để đảm bảo lợi ích từ AI được chia sẻ rộng rãi, WTO nhấn mạnh cần có thương mại ổn định dựa trên các quy tắc, cùng với mức thuế thấp hơn đối với những nguyên liệu thô thiết yếu cho công nghệ AI, bao gồm chip bán dẫn. WTO cũng cảnh báo cần tránh sự phân tán quy định - khi các khu vực pháp lý áp dụng các quy tắc khác nhau trong các lĩnh vực như quản lý dữ liệu và sở hữu trí tuệ. Đây là yếu tố thiết yếu để mở rộng AI trong thương mại, mà các nước nghèo lại thường áp dụng các chính sách hạn chế nhất.

Các nhà phân tích thương mại độc lập đồng tình rằng AI có tiềm năng to lớn giúp các công ty hiểu rõ hơn về chuỗi cung ứng, đồng thời giúp họ nhận diện và khai thác thị trường mới với tốc độ chưa từng có, nhưng cảnh báo rằng các quy tắc thương mại quốc tế hiện nay cần được cập nhật.

“Quy định của WTO về thương mại dịch vụ đã không được cập nhật kể từ giữa những năm 1990, trước thời kỳ Internet, và một số nước đang cố gắng đạt thỏa thuận thương mại điện tử mà không giải quyết các vấn đề này”, George Riddell, Giám đốc điều hành Goyder Ltd, một công ty tư vấn thương mại, cho biết.

Triển vọng của AI với kinh tế toàn cầu sẽ phụ thuộc vào việc các chính phủ lựa chọn ra sao. AI đang trên đà trở thành một trong những động lực mạnh mẽ nhất của GDP toàn cầu trong nhiều thập niên. Câu hỏi bây giờ là liệu nó sẽ là cơn thủy triều nâng mọi con thuyền lên hay là dòng chảy xiết cuốn một số con thuyền tụt lại phía sau.

Nguồn: Reuters, Financial Times, WTO, Entrepreneur

Song Thanh