Ăn dặm cho bé: Hiểu đúng để chọn cách phù hợp nhất

Ăn dặm - bước ngoặt trong hành trình nuôi con

Từ khi sinh ra đến 6 tháng tuổi, trẻ chỉ cần bú mẹ hoàn toàn hoặc bú sữa công thức (thay thế sữa mẹ trong những trường hợp đặc biệt) để phát triển khỏe mạnh. Sau 6 tháng, nguồn sữa đơn thuần không còn đủ để đáp ứng nhu cầu năng lượng và vi chất dinh dưỡng - đây chính là lúc trẻ bước vào giai đoạn ăn dặm. Ăn dặm không chỉ đơn thuần là cho trẻ "ăn thêm", mà là quá trình làm quen với thức ăn đặc, học cách nhai, nuốt, và hình thành thói quen ăn uống lành mạnh cho cả cuộc đời sau này. Giai đoạn này đóng vai trò nền tảng quan trọng trong tăng trưởng thể chất, phát triển trí não và hình thành hành vi ăn uống.

Tại Việt Nam, nhiều phụ huynh hiện nay quan tâm hơn đến "phương pháp ăn dặm" để lựa chọn cách phù hợp cho con, nhưng cũng không ít người bối rối vì có quá nhiều xu hướng và lời khuyên khác nhau. Trong số đó, ba xu hướng phổ biến nhất là: Ăn dặm truyền thống, ăn dặm kiểu Nhật, ăn dặm tự chỉ huy (BLW - Baby Led Weaning).

Sau 6 tháng, nguồn sữa đơn thuần không còn đủ để đáp ứng nhu cầu năng lượng và vi chất dinh dưỡng - đây chính là lúc trẻ bước vào giai đoạn ăn dặm.

Mỗi phương pháp đều có ưu điểm và hạn chế riêng, và điều quan trọng không phải là "phương pháp nào tốt nhất", mà là phương pháp nào phù hợp nhất với từng trẻ và gia đình.

Ba xu hướng ăn dặm phổ biến hiện nay

Ăn dặm truyền thống (kiểu Việt Nam)

Ăn dặm truyền thống là phương pháp đã được áp dụng rộng rãi ở Việt Nam từ nhiều thế hệ. Đặc trưng của phương pháp này là thức ăn được nấu tổng hợp, xay nhuyễn hoặc nấu thật mềm. Người chăm sóc cho trẻ ăn bằng muỗng, kiểm soát lượng ăn, tốc độ ăn và cách đưa thức ăn vào miệng trẻ. Đây là cách mà phần lớn các bà mẹ Việt Nam áp dụng khi bắt đầu cho con ăn dặm.

Ưu điểm: Giúp phụ huynh kiểm soát được lượng ăn của trẻ. Đảm bảo năng lượng và thành phần thực phẩm mà trẻ ăn vào. Tăng dần độ đặc và độ thô tùy giai đoạn phát triển của trẻ. Là phong cách tập cho trẻ ăn dặm truyền thống của gia đình Việt

Hạn chế là trẻ ít có cơ hội học cách chủ động nhai, nuốt và cầm nắm thức ăn. Khi thức ăn được xay nhuyễn và trộn lẫn, trẻ không cảm nhận rõ vị riêng biệt của từng loại thực phẩm, dẫn đến giới hạn phát triển vị giác.

Một số cha mẹ có xu hướng ép ăn, gây phản kháng, biếng ăn, hoặc hình thành hành vi ăn uống tiêu cực sau này. Nếu không được hướng dẫn chế biến đúng cách, bữa ăn của trẻ có thể không đảm bảo đủ năng lượng hoặc thiếu cân đối thành phần các chất dinh dưỡng, ảnh hưởng đến tiêu hóa và tăng trưởng của trẻ

Ăn dặm kiểu Nhật

Ăn dặm kiểu Nhật (Japanese-style weaning) là một phương pháp được phát triển tại Nhật Bản và được nhiều cha mẹ Việt Nam trẻ tuổi áp dụng trong những năm gần đây. Khác với cách truyền thống, phương pháp này tập trung vào việc giúp trẻ cảm nhận vị tự nhiên của thực phẩm, hình thành thói quen ăn uống lành mạnh, và tôn trọng tín hiệu đói – no của trẻ. Phương pháp này xuất phát từ quan điểm nuôi dưỡng của người Nhật, trong đó ăn uống không chỉ để no mà còn là cách giúp trẻ học cách thưởng thức, cảm nhận và tự lập. Đây là một phần quan trọng trong triết lý giáo dục sớm của Nhật Bản, nơi trẻ em được rèn luyện kỹ năng sinh hoạt ngay từ giai đoạn ăn dặm.

Đặc điểm chính: Thức ăn được chế biến riêng biệt từng loại, không trộn chung như phương pháp truyền thống. Tăng dần độ đặc và độ thô theo từng giai đoạn phát triển của trẻ. Trẻ tự cầm muỗng, ngồi đúng tư thế ăn, tập nhai và nuốt tùy theo đặc điểm của thức ăn mà trẻ tự đưa vào miệng.

Các nghiên cứu tại Nhật Bản đã ghi nhận rằng trẻ được ăn dặm theo phương pháp này có khả năng ăn đa dạng hơn khi lớn lên, ít biếng ăn kéo dài, và có chế độ ăn cân đối hơn so với trẻ ăn theo phương pháp truyền thống. Ngoài ra, phương pháp này phù hợp với văn hóa ẩm thực đặc trưng của Nhật.

Ưu điểm: Giúp trẻ phát triển vị giác tốt nhờ cảm nhận được từng loại thực phẩm riêng. Hỗ trợ phát triển kỹ năng nhai, phối hợp tay - mắt, tăng tính tự lập. Giảm nguy cơ biếng ăn kéo dài nhờ trẻ được tham gia chủ động trong quá trình ăn uống.

Hạn chế là trẻ mất nhiều thời gian chuẩn bị vì phải chế biến riêng từng loại thực phẩm. Khó áp dụng với gia đình bận rộn hoặc có nhiều con nhỏ. Nếu cha mẹ không hiểu đúng phương pháp, có thể dẫn đến thiếu năng lượng hoặc vi chất do thức ăn quá "nhạt" hoặc ít do trẻ không lựa chọn sử dụng món ăn mà cha mẹ đã chuẩn

Tại Việt Nam, ăn dặm kiểu Nhật đã trở thành một "xu hướng mới" trong khoảng 10 năm trở lại đây, đặc biệt ở các thành phố lớn. Tuy nhiên, nhiều cha mẹ học phương pháp này qua mạng xã hội hoặc truyền miệng, dẫn đến áp dụng sai nguyên tắc. Ví dụ: cho ăn quá ít chất béo hoặc quá nhạt, làm tăng nguy cơ suy dinh dưỡng nếu kéo dài.

Ăn dặm tự chỉ huy (BLW – Baby Led Weaning)

Ăn dặm tự chỉ huy (BLW) có nguồn gốc từ Vương quốc Anh và được nghiên cứu mở rộng tại New Zealand, là một xu hướng ăn dặm hiện đại được nhiều quốc gia áp dụng, ngày càng phổ biến ở nhiều quốc gia, trong đó trẻ được khuyến khích tự ăn bằng tay, tự quyết định tốc độ và lượng ăn thay vì được đút bằng muỗng. Thức ăn thường được cắt thành các miếng dài, mềm, dễ cầm nắm, giúp trẻ chủ động khám phá thực phẩm. Phương pháp này có thể áp dụng khi trẻ đã có khả năng ngồi vững, kiểm soát đầu tốt và có phản xạ nhai nuốt cơ bản (thường sau 6 tháng tuổi).

Ưu điểm nổi bật giúp trẻ phát triển kỹ năng vận động tinh (phối hợp tay - mắt), khả năng nhai, tự lập và hình thành hành vi ăn uống tích cực. Trẻ có thể nhận biết tín hiệu đói no tốt hơn, từ đó tự điều chỉnh lượng ăn theo nhu cầu cá nhân.

Nhiều nghiên cứu cho thấy trẻ BLW có xu hướng ít bị ép ăn, bữa ăn trở nên nhẹ nhàng và vui vẻ hơn so với phương pháp truyền thống. Một số nghiên cứu còn gợi ý rằng BLW có thể giúp giảm nguy cơ béo phì nhờ trẻ tự điều chỉnh năng lượng nạp vào.

Hạn chế là cần có sự hướng dẫn đúng của cha mẹ để tránh tình trạng thiếu năng lượng, đặc biệt trong giai đoạn đầu, khi trẻ còn ăn ít và bú mẹ là nguồn dinh dưỡng chính. Có thể gây bừa bộn, khó kiểm soát lượng ăn chính xác, đòi hỏi người chăm sóc theo sát bữa ăn của trẻ.

Mặc dù nguy cơ hóc sặc không cao hơn phương pháp truyền thống khi thực hành đúng kỹ thuật, nhưng cha mẹ cần được hướng dẫn cụ thể để đảm bảo an toàn.

Tại Việt Nam, phương pháp BLW còn khá mới, song đang được một bộ phận phụ huynh trẻ quan tâm, nhất là tại các đô thị lớn. Việc truyền thông đúng cách và hỗ trợ cha mẹ áp dụng chuẩn kỹ thuật có thể giúp tận dụng được ưu điểm của phương pháp này mà không làm tăng nguy cơ về an toàn và dinh dưỡng.

Nguyên tắc dinh dưỡng của ăn dặm

Các tổ chức y tế lớn như WHO, UNICEF và AAP đều khẳng định: không có một phương pháp ăn dặm duy nhất nào là "tốt nhất" cho tất cả trẻ.

Quan trọng nhất là đảm bảo ba nguyên tắc dinh dưỡng nền tảng: Đa dạng thực phẩm bao gồm 4 nhóm chính: bột đường, đạm, rau củ quả, và chất béo. Cân đối năng lượng vừa đủ cho nhu cầu phát triển, tránh quá ít hoặc quá nhiều. An toàn vệ sinh thực phẩm, hạn chế nguy cơ nhiễm khuẩn, đặc biệt với trẻ dưới 1 tuổi.

Một số nghiên cứu cũng cho thấy, việc trẻ được tiếp xúc sớm với nhiều mùi vị khác nhau, được tôn trọng tín hiệu đói – no sẽ giúp hình thành thói quen ăn uống lành mạnh, giảm nguy cơ béo phì và rối loạn ăn uống sau này.

Cha mẹ có thể linh hoạt kết hợp các phương pháp thay vì chỉ chọn một cách duy nhất. Ví dụ: bắt đầu bằng ăn dặm truyền thống để đảm bảo năng lượng, sau đó kết hợp yếu tố của BLW để khuyến khích trẻ tự lập.

Một số lời khuyên cụ thể: Bắt đầu ăn dặm khi trẻ tròn 6 tháng tuổi (hoặc theo chỉ định bác sĩ). Cho trẻ ăn từ loãng đến đặc, từ mềm đến thô, từ ít đến nhiều. Tôn trọng tín hiệu của trẻ: không ép ăn khi trẻ không muốn. Đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm và tư thế ngồi an toàn khi ăn. Không thêm đường, gia vị công nghiệp vào thức ăn của trẻ dưới 1 tuổi. Sử dụng thực phẩm tự nhiên để tạo cảm giác ngon miệng thay vì thêm muối vào thức ăn của trẻ, đặc biệt trẻ dưới 1 tuổi.

Cho trẻ ăn cùng gia đình để khuyến khích học theo hành vi ăn uống. Theo dõi cân nặng, tăng trưởng định kỳ để điều chỉnh khẩu phần.

Không có một "cách ăn dặm hoàn hảo" điều quan trọng là phù hợp với từng bé. Dinh dưỡng trong ăn dặm phải đảm bảo đa dạng, cân đối, an toàn. Cha mẹ là người dẫn dắt hành vi ăn uống lành mạnh cho trẻ. Hãy lắng nghe nhu cầu của con, không ép ăn, không chạy theo xu hướng. "Mỗi bữa ăn dặm không chỉ là ăn, mà là một bài học phát triển của trẻ."

TS. Bùi Thị Thúy