Ảo ảnh khuôn mặt trẻ thơ - mẹo khoa học can thiệp vào ký ức con người

Nghiên cứu đột phá của Đại học Anglia Ruskin (Anh) đã hé lộ mối liên hệ giữa cảm nhận cơ thể và khả năng "truy cập" ký ức tự truyện, mở ra hướng đi mới trong cách hiểu não bộ lưu giữ và gợi nhớ quá khứ.

Cơ thể và ký ức đầu đời

Đối với nhiều người, việc gợi lại những ký ức xa xôi, đặc biệt là ký ức từ thời thơ ấu sớm, là một thử thách, thậm chí gần như bất khả thi (hiện tượng “quên lãng tuổi thơ”). Tuy nhiên, nghiên cứu mới công bố trên Scientific Reports (Nature) cho thấy: việc thay đổi tạm thời cách chúng ta cảm nhận về cơ thể có thể giúp mở khóa những ký ức này, kể cả ký ức từ những năm đầu đời.

Nhóm nghiên cứu do các nhà thần kinh học của Đại học Anglia Ruskin (ARU) dẫn đầu phát hiện: người lớn có thể truy cập ký ức ban đầu tốt hơn sau khi họ tạm thời “nhập vai” vào khuôn mặt trẻ thơ của chính mình. Phát hiện này mở ra hướng tiếp cận mới cho việc hỗ trợ người bị suy giảm trí nhớ.

Kỹ thuật "ảo ảnh khuôn mặt"

Thí nghiệm sử dụng “ảo giác nhập khuôn mặt” (Enfacement illusion) - một hiện tượng cho phép con người cảm nhận khuôn mặt họ nhìn thấy trên màn hình máy tính như thể đó là khuôn mặt thật của mình, giống như đang soi gương.

Trong thí nghiệm, những người tham gia được xem hình ảnh trực tiếp khuôn mặt của mình, nhưng hình ảnh này được chỉnh sửa kỹ thuật số bằng bộ lọc để trông giống như khuôn mặt của họ thời thơ ấu. Khi họ cử động đầu, khuôn mặt trên màn hình cũng di chuyển đồng bộ, tạo ra cảm giác mạnh mẽ rằng “khuôn mặt trẻ thơ” kia chính là họ. Nhóm đối chứng được xem khuôn mặt thật, không chỉnh sửa, trong điều kiện tương tự.

Tiến sĩ Utkarsh Gupta, tác giả chính của nghiên cứu đã thí nghiệm với ảo ảnh của chính mình

Sau trải nghiệm ảo giác, các tình nguyện viên thực hiện bài phỏng vấn ký ức tự truyện, trong đó họ hồi tưởng lại các sự kiện từ thời thơ ấu và trong năm vừa qua.
Các nhà nghiên cứu ghi nhận và phân tích mức độ chi tiết trong những ký ức mà họ kể lại, đặc biệt là các ký ức mang tính trải nghiệm (Episodic memory), tức những ký ức cho phép con người “du hành thời gian” về quá khứ và sống lại trải nghiệm đó trong tâm trí.

Kết quả cho thấy những người xem phiên bản khuôn mặt thời thơ ấu của mình nhớ lại nhiều chi tiết ký ức tuổi thơ hơn đáng kể so với nhóm chỉ nhìn khuôn mặt hiện tại.

Đây là bằng chứng đầu tiên cho thấy việc thay đổi cảm nhận về cơ thể có thể ảnh hưởng đến khả năng "truy cập" ký ức xa xưa.

Cơ chế: ký ức gắn liền với cơ thể

Tiến sĩ Utkarsh Gupta, tác giả chính của nghiên cứu, giải thích rằng mọi sự kiện chúng ta ghi nhớ không chỉ là những trải nghiệm về thế giới bên ngoài, mà còn là những trải nghiệm về cơ thể của chúng ta, vốn luôn hiện diện. Bộ não có xu hướng mã hóa thông tin cơ thể như một phần chi tiết của sự kiện.

Các nhà khoa học tin rằng phát hiện này mang lại hiểu biết mới về mối liên hệ giữa nhận thức cơ thể và trí nhớ, mở ra tiềm năng cho những kỹ thuật mới giúp phục hồi các ký ức đã bị lãng quên, bao gồm cả ký ức trong giai đoạn gọi là “chứng lãng quên tuổi thơ”, thường xảy ra trước 3 tuổi.

Tiến sĩ Utkarsh Gupta, tác giả chính của nghiên cứu, thực hiện công trình này khi còn là nghiên cứu sinh tiến sĩ tại ARU, hiện là nhà nghiên cứu thần kinh học nhận thức tại Đại học Bắc Dakota (Mỹ), cho biết:

“Khi những ký ức tuổi thơ hình thành, cơ thể chúng ta khi ấy rất khác. Vì vậy, chúng tôi tự hỏi: nếu giúp con người trải nghiệm lại phần nào cảm giác của cơ thể khi đó, liệu họ có thể nhớ lại những ký ức đã phai mờ không? Phát hiện của chúng tôi cho thấy mối liên hệ chặt chẽ giữa cảm nhận cơ thể và ký ức tự truyện (một loại trí nhớ dài hạn), những thay đổi tạm thời trong trải nghiệm cơ thể có thể giúp con người truy cập lại ký ức xa xưa.

Kết quả này mở ra khả năng rằng, trong tương lai, những ảo giác cơ thể tinh vi hơn có thể được ứng dụng để khơi lại ký ức ở các giai đoạn khác nhau của cuộc đời, thậm chí là từ thời sơ sinh. Và biết đâu, kỹ thuật này còn có thể phát triển thành phương pháp hỗ trợ hồi phục ký ức cho người bị suy giảm trí nhớ".

Nghiên cứu mới đặc biệt có ý nghĩa vì nó có thể giúp các nhà khoa học khám phá giai đoạn tuổi thơ vốn luôn bị quên lãng - Ảnh: Internet

Ứng dụng và tiềm năng trị liệu

Kết quả nghiên cứu này cũng cho thấy rằng việc tự thân vật chất (Bodily self) của chúng ta và trí nhớ có mối liên hệ với nhau. Đây là bằng chứng sơ bộ về việc thay đổi tạm thời sự thể hiện và trải nghiệm về bản thân vật chất có thể tác động đến việc truy cập trí nhớ.

Nhóm nghiên cứu tin rằng những ảo ảnh cơ thể tinh vi hơn trong tương lai có thể được sử dụng để "mở khóa" ký ức cho các giai đoạn khác nhau trong đời, thậm chí từ giai đoạn sơ sinh. Điều này đặc biệt có ý nghĩa vì nó có thể giúp các nhà khoa học khám phá giai đoạn tuổi thơ vốn luôn bị quên lãng.

Về mặt ứng dụng lâm sàng, các tác giả đề xuất rằng kỹ thuật ảo ảnh này có thể được điều chỉnh để tạo ra các can thiệp hỗ trợ việc gợi lại ký ức ở những người bị suy giảm trí nhớ. Giống như việc cung cấp một chiếc chìa khóa vật chất phù hợp (khuôn mặt trẻ thơ) để mở một chiếc rương cũ (ký ức tuổi thơ), việc kích hoạt các tín hiệu cơ thể phù hợp có thể giúp chúng ta tiếp cận những thông tin đã bị khóa chặt trong hệ thống trí nhớ.

Hướng nghiên cứu tương lai: sử dụng AI và công nghệ deepfake

Dù kết quả rất hứa hẹn, nhóm nghiên cứu lưu ý rằng yếu tố đồng bộ thị giác-vận động trong thử nghiệm trực tuyến chưa tác động mạnh đến hiệu quả gợi nhớ. Trong các nghiên cứu sau, họ dự định sử dụng AI và công nghệ deepfake để tái tạo khuôn mặt ảo sát hơn với thực tế, nhằm tăng cảm giác nhập vai và độ chính xác.

Phát hiện này không chỉ góp phần làm sáng tỏ cơ chế “quên lãng tuổi thơ”, mà còn mở ra triển vọng mới trong trị liệu thần kinh, nghiên cứu ký ức, và công nghệ thực tế ảo y học.

Nhật Hạ