ASEAN chào đón Đông Timor vào ngôi nhà chung

Đây không chỉ là bước đi mang tính biểu tượng cho tinh thần đoàn kết khu vực mà còn góp phần củng cố vị thế của ASEAN trong bối cảnh cạnh tranh toàn cầu ngày càng gay gắt.

Cái bắt tay của 11 nhà lãnh đạo đánh dấu thời kỳ phát triển mới của ASEAN.

Hành trình dài bước vào ngôi nhà chung ASEAN

Năm 2002, Đông Timor giành độc lập chính thức sau khi tách khỏi Indonesia. Ngay từ lúc đó, giới chức Đông Timor và cả ASEAN đã tính đưa quốc gia này bước vào mái nhà chung của khu vực. Đây là mục tiêu chiến lược hàng đầu để bảo đảm an ninh, ổn định và hội nhập quốc tế của đất nước non trẻ này. Tuy nhiên, quá trình gia nhập ASEAN của Đông Timor không hề dễ dàng. Đó là một hành trình dài hơn một thập niên, phản ánh sự thận trọng dựa trên nguyên tắc đồng thuận, đảm bảo những tiêu chuẩn cơ bản và chiến lược dài hạn của các nước thành viên.

Tháng 3/2011, Đông Timor chính thức nộp đơn xin gia nhập ASEAN. Năm 2012, ASEAN thành lập Nhóm công tác đặc biệt đánh giá khả năng của Đông Timor trong việc tham gia Cộng đồng ASEAN dựa trên những xem xét về năng lực thể chế, hành chính, cơ sở hạ tầng và nhân lực của quốc gia này, đồng thời đề xuất lộ trình hội nhập phù hợp để đảm bảo quá trình kết nạp không ảnh hưởng tới sự vận hành của khối. Nhóm công tác này đã thực hiện nhiều chuyến khảo sát thực địa tại Đông Timor trong giai đoạn 2013-2019, đưa ra các báo cáo đánh giá định kỳ làm nền tảng cho quyết định kết nạp Đông Timor làm quan sát viên tại Hội nghị Cấp cao ASEAN vào tháng 11/2022 ở Phnom Penh, Campuchia.

Từ năm 2023, Đông Timor tham gia nhiều cuộc họp cấp bộ trưởng của ASEAN như một phần của quá trình "làm quen" với cơ chế hoạt động của khối, đồng thời nhận được tư vấn để vạch ra lộ trình trở thành thành viên đầy đủ. Giai đoạn 2024-2025, dưới sự dẫn dắt của Indonesia và Singapore, ASEAN thúc đẩy hoàn thiện các thủ tục kỹ thuật còn lại để Đông Timor có thể trở thành thành viên chính thức thứ 11 của khối. Đây cũng là một ưu tiên chính trị của nhiều nước thành viên cho mục tiêu chung "khép kín bản đồ ASEAN".

Cuối cùng, đến tháng 5/2025, tại Hội nghị cấp cao ASEAN lần thứ 46 tại Kuala Lumpur, Malaysia, các nhà lãnh đạo ASEAN đã quyết định kết nạp Đông Timor làm thành viên chính thức thứ 11 của khối. Lễ kết nạp chính thức sẽ diễn ra tại Hội nghị cấp cao lần thứ 47 tới đây, kết thúc 13 năm nỗ lực bền bỉ của cả hai phía.

Đằng sau quá trình kéo dài này là nỗ lực phối hợp của nhiều bên, trong đó Indonesia đóng vai trò chủ đạo. Singapore, Việt Nam, Thái Lan và Malaysia cũng tích cực hỗ trợ kỹ thuật, xây dựng lộ trình hội nhập, chia sẻ kinh nghiệm. Đối với ASEAN, việc kết nạp một thành viên mới không đơn giản chỉ là thủ tục. Đây là quyết định mang tính chiến lược dài hạn, giúp khối hoàn thiện "không gian địa lý chính trị" của khu vực Đông Nam Á, đồng thời củng cố hình ảnh ASEAN là một cộng đồng thống nhất, gắn kết và tự cường.

Ý nghĩa của ASEAN đầy đủ

Khi Đông Timor chính thức gia nhập, ASEAN sẽ có 11 quốc gia thành viên, bao phủ gần như toàn bộ không gian Đông Nam Á lục địa và hải đảo. Điều này có ý nghĩa chiến lược sâu rộng trên nhiều khía cạnh. Đông Timor nằm ở vị trí chiến lược giữa Indonesia và Australia, án ngữ một phần tuyến hàng hải quan trọng nối Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương. Khi có thêm thành viên này, ASEAN lấp đầy "khoảng trống địa lý", tăng khả năng điều phối chiến lược trong bối cảnh khu vực đang trở thành tâm điểm cạnh tranh ảnh hưởng của các cường quốc và hoàn thiện bản đồ địa chính trị của ASEAN.

ASEAN 11 sẽ có thêm một mắt xích chiến lược, tăng khả năng thương lượng trong các cấu trúc khu vực của Mỹ, Trung Quốc hay Ấn Độ, Nhật Bản và EU. Trong khi đó, việc gia nhập ASEAN giúp Đông Timor có thêm một "lá chắn khu vực" để cân bằng quan hệ với các đối tác lớn của mình như Australia, Trung Quốc, EU.

ASEAN 11 cũng mở ra cơ hội phát triển kinh tế xã hội mới. Đông Timor hiện là một trong những quốc gia có GDP bình quân đầu người thấp nhất khu vực, phụ thuộc nhiều vào dầu khí và viện trợ quốc tế. Việc gia nhập ASEAN sẽ giúp mở ra cơ hội cho họ tiếp cận thị trường gần 700 triệu dân, một trong những khu vực tăng trưởng nhanh nhất thế giới. Đông Timor cũng sẽ sớm được tham gia các hiệp định thương mại khu vực, nhận hỗ trợ kỹ thuật, đầu tư hạ tầng và đào tạo nguồn nhân lực để tăng khả năng thu hút vốn đầu tư nước ngoài từ các chương trình chung của khối. Đây chính là đòn bẩy kinh tế quan trọng dành cho quốc gia còn nhiều khó khăn này. Với việc tiếp nhận một quốc gia đang phát triển có tiềm năng dầu khí lớn và chính trị ổn định, ASEAN cũng sẽ có thêm một nguồn lực đáng kể

Với ASEAN, việc tiếp nhận một quốc gia nhỏ, non trẻ như Đông Timor cũng phản ánh bản chất bao trùm của khối. Đây cũng là thông điệp rõ ràng ra bên ngoài: ASEAN không phải một khối khép kín, mà là một tổ chức có khả năng hội nhập và mở rộng mà không làm mất đi tính ổn định. Điều này sẽ tăng cường uy tín quốc tế cũng như bản sắc cộng đồng của ASEAN.

Bản đồ 11 thành viên đầy đủ của ASEAN.

Thách thức còn ở phía trước

Mặc dù ý nghĩa chiến lược lớn, việc kết nạp Đông Timor cũng mang đến không ít thách thức. Đông Timor có quy mô kinh tế nhỏ, với GDP chỉ khoảng 2,1 tỷ USD (2023), hệ thống hạ tầng yếu, khả năng kết nối khu vực còn thấp. Hệ thống hành chính, quản trị công còn non trẻ, chưa đáp ứng đầy đủ các tiêu chuẩn vận hành theo cơ chế nội khối.

Sự chênh lệch giữa Đông Timor với các nền kinh tế phát triển hơn như Singapore, Malaysia, Thái Lan... có thể tạo ra "hai tốc độ phát triển" trong ASEAN. Đây là bài toán mà khối từng đối mặt khi kết nạp Việt Nam (1995), Lào và Myanmar (1997), Campuchia (1999). Để bảo đảm quá trình hội nhập thành công, các nước ASEAN phát triển hơn sẽ phải tăng đầu tư hỗ trợ kỹ thuật, nâng cao năng lực thể chế và hạ tầng cho Đông Timor. Điều này đòi hỏi nguồn lực đáng kể trong khi bản thân ASEAN đang đối mặt với nhiều thách thức khác

Đông Timor cũng sở hữu nhiều yếu tố địa chính trị phức tạp. Quốc gia này có mối quan hệ gần gũi với Australia, Bồ Đào Nha, Trung Quốc. Sự hiện diện của các quốc gia này có thể khiến tiến trình hội nhập trở nên nhạy cảm, đòi hỏi ASEAN phải cân bằng khéo léo để giữ vững vai trò trung tâm mà không bị chia rẽ.

Tầm nhìn tương lai

Việc kết nạp Đông Timor không chỉ khép lại tiến trình đàm phán kéo dài hơn một thập kỷ, mà còn mở ra giai đoạn mới cho ASEAN trong thế kỷ 21. Từ bước khởi đầu hôm nay, Đông Timor sẽ cần tiếp tục cải cách thể chế, nâng cao năng lực quản trị nhà nước, đầu tư vào giáo dục, hạ tầng và kinh tế số để rút ngắn khoảng cách phát triển với các thành viên cũ. Muốn đóng góp và thu được lợi ích từ việc là thành viên của ASEAN, Đông Timor cũng cần chủ động tham gia các cơ chế thay vì chỉ đóng vai trò quan sát.

Về phía ASEAN, khối cần tiếp tục xây dựng lộ trình hỗ trợ cụ thể, có giám sát và đánh giá định kỳ. Các thành viên cũ cũng cần tăng cường các chương trình hợp tác kỹ thuật, đào tạo nhân lực và kết nối hạ tầng với Đông Timor để tạo điều kiện cho quốc gia này tham gia sâu vào các cơ chế kinh tế và an ninh khu vực.

Đông Nam Á đang trở thành mặt trận chiến lược mới trong cạnh tranh giữa Mỹ, Trung Quốc, Ấn Độ, Australia và các đối tác khác. Trong bối cảnh đó, một ASEAN mở rộng nhưng đoàn kết sẽ có sức nặng chính trị lớn hơn. Sự hiện diện của Đông Timor giúp ASEAN tăng chiều sâu địa chính trị ở khu vực biển Timor, tăng kênh kết nối với Nam Thái Bình Dương, nơi Mỹ và Australia đang mở rộng ảnh hưởng. Đồng thời, nó cũng cho thấy khả năng tự củng cố nội lực của ASEAN, không để các cường quốc định hình tương lai khu vực thay mình.

Từ khi thành lập năm 1967, ASEAN đã trải qua nhiều giai đoạn mở rộng. Mỗi lần kết nạp một thành viên mới là một bước tiến chiến lược giúp khối phát triển vững vàng hơn. Đông Timor là mảnh ghép cuối cùng để ASEAN hoàn thiện bản đồ địa chính trị Đông Nam Á. Trong một thế giới đầy biến động hiện nay, một ASEAN đoàn kết sẽ là nền tảng vững chắc cho hòa bình và ổn định khu vực. Như lời ông Kao Kim Hourn, Tổng Thư ký ASEAN phát biểu: "Chúng tôi hy vọng sự có mặt của Đông Timor sẽ góp phần hướng tới thực hiện mục tiêu ASEAN 2045... giúp tăng cường khả năng phục hồi, tính bao trùm và tính bền vững của ASEAN".

Tiểu Phong