Bắc Ninh: Bảo tồn và phát huy giá trị hội hát dân ca các dân tộc thiểu số

Trong đời sống văn hóa tinh thần của đồng bào các dân tộc thiểu số, dân ca - dân vũ là loại hình nghệ thuật dân gian đặc sắc, phản ánh tình cảm và phong tục của mỗi cộng đồng, góp phần làm phong phú nền âm nhạc dân tộc. Tại các xã, phường của huyện Lục Ngạn cũ như: Chũ, Phượng Sơn, Tân Sơn, Sa Lý, Biên Sơn, Kiên Lao... có nhiều đồng bào dân tộc thiểu số sinh sống và hội tụ các giá trị văn hóa phi vật thể phong phú. Hầu như mỗi dân tộc sở hữu một dòng dân ca riêng với ngôn ngữ thể hiện khác nhau nhưng đều có điểm chung: Thông qua lời ca để bày tỏ tâm tư, tình cảm, suy nghĩ, mong ước về cuộc sống yên bình, no ấm đủ đầy.

Hát dân ca Sán Dìu trong Hội hát Sloong hao và phiên chợ xuân vùng cao tại xã Tân Sơn. Ảnh: Nguyễn Hưởng.

Nhằm bảo tồn, phát huy giá trị di sản, từ tháng 2/2024 đến tháng 5/2025, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Bắc Giang (cũ) đã chủ trì thực hiện đề tài khoa học “Nghiên cứu bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể liên quan tới Hội hát dân ca các dân tộc huyện Lục Ngạn”. Đề tài do Thạc sĩ Nguyễn Hữu Phương, Trưởng phòng Quản lý di sản văn hóa làm chủ nhiệm. Mục tiêu nghiên cứu hướng tới việc đánh giá thực trạng, nhận diện tiềm năng, từ đó đề xuất giải pháp bảo tồn, phát huy di sản gắn với Hội hát dân ca. Trọng tâm là lập hồ sơ khoa học về Hội hát Sloong hao của người Nùng tại xã Tân Sơn và dân ca Soọng cô của người Sán Dìu. Đây cũng là lần đầu tiên Hội hát dân ca được nghiên cứu toàn diện, từ lịch sử hình thành, giá trị văn hóa - nghệ thuật đến vai trò trong đời sống tinh thần của đồng bào.

Ghi nhận sự tham gia tích cực, trách nhiệm của các nhà nghiên cứu, tháng 7/2025, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ký quyết định đưa nghệ thuật trình diễn dân gian Soọng cô của người Sán Dìu vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Theo các nhà nghiên cứu, trong hơn một thập kỷ qua, Bắc Giang đã kiểm kê, lập hồ sơ và được công nhận 13 di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, trong đó trên địa bàn Lục Ngạn (cũ) có hai loại hình dân ca của người Cao Lan và Sán Chí. Tuy vậy, nhiều dân ca khác gắn với Hội hát vẫn chưa được ghi danh ở cấp quốc gia, nổi bật là Sloong hao của đồng bào dân tộc Nùng và Soọng cô của dân tộc Sán Dìu. Hiện trên địa bàn có hàng trăm nghệ nhân, người yêu ca hát. Hầu hết các xã có đồng bào Sán Dìu đều thành lập câu lạc bộ Soọng cô. Tuy nhiên, trước tác động của đời sống hiện đại, lớp trẻ ít quan tâm, nguy cơ mai một, thất truyền là thách thức không nhỏ đối với công tác bảo tồn.

Để nhận diện và bảo tồn di sản, nhóm nghiên cứu đã triển khai nhiều hoạt động thiết thực: Thu thập tư liệu, lập báo cáo tổng hợp về dân ca Tày, Nùng, Sán Dìu, Sán Chí, Cao Lan, Dao; khảo sát tại 32 câu lạc bộ hát dân ca; xây dựng hồ sơ khoa học cho Hội hát Sloong hao và dân ca Soọng cô; tổ chức hội thảo khoa học quy tụ các nhà nghiên cứu, quản lý văn hóa, nghệ nhân, đại diện cộng đồng để đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp bảo tồn và lưu giữ, phát huy giá trị di sản gắn với nhịp sống đương đại.

Ghi nhận sự tham gia tích cực, trách nhiệm của các nhà nghiên cứu, tháng 7/2025, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ký quyết định đưa nghệ thuật trình diễn dân gian Soọng cô của người Sán Dìu vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đồng chí Trương Quang Hải, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh cho biết: "Đây là tin vui đối với đội ngũ cán bộ làm công tác nghiên cứu văn hóa, với Nhân dân, nhất là với đồng bào các dân tộc thiểu số trong tỉnh. Qua đó phản ánh giá trị quan trọng của loại hình nghệ thuật dân gian đặc sắc trong đời sống văn hóa tinh thần của đồng bào dân tộc Sán Dìu; đồng thời là dấu mốc quan trọng trong hành trình gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc, góp phần làm phong phú bản đồ di sản văn hóa phi vật thể của tỉnh, khẳng định sức sống bền bỉ của nghệ thuật dân gian trong đời sống hiện đại".

Giao lưu hát Soọng cô của người Sán Dìu tại phường Phượng Sơn.

Nghệ nhân Ân Ngọc Lương, Phó Chủ tịch Hội Bảo tồn và Phát triển văn hóa dân tộc Sán Dìu tỉnh bày tỏ: “Chúng tôi vui mừng khi bản sắc văn hóa của đồng bào mình được Đảng, Nhà nước quan tâm, công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Cá nhân tôi sẽ tiếp tục truyền dạy tiếng Sán Dìu, lời hát Soọng cô cho lớp trẻ, để các thế hệ con cháu hiểu, tự hào và gìn giữ di sản của dân tộc mình”.

Đề tài“Nghiên cứu bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể liên quan tới Hội hát dân ca các dân tộc huyện Lục Ngạn” không chỉ mang ý nghĩa khoa học mà còn có giá trị thực tiễn sâu sắc. Kết quả thu được là cơ sở để phục vụ công tác nghiên cứu, quản lý dân ca các dân tộc thiểu số trong tỉnh. Các địa phương tổ chức hội hát dân ca gắn với phát triển du lịch văn hóa cộng đồng. Để bảo tồn và phát huy hơn nữa giá trị di sản, thời gian tới, cùng với sự quan tâm của tỉnh, các sở, ngành chức năng, các địa phương tiếp tục triển khai đồng bộ nhiều giải pháp bảo tồn, phát huy di sản văn hóa phi vật thể như: Tăng cường truyền dạy trong cộng đồng, khuyến khích nghệ nhân mở lớp cho học sinh, thanh niên. Phát huy vai trò các câu lạc bộ dân ca, tổ chức sinh hoạt định kỳ, tham gia liên hoan, giao lưu. Kết hợp bảo tồn với du lịch, xây dựng sản phẩm văn hóa gắn với lễ hội, làng nghề, mùa vụ đặc sản. Ứng dụng công nghệ số trong việc số hóa tư liệu, phổ biến rộng rãi trên nền tảng trực tuyến. Quan tâm chính sách đãi ngộ nghệ nhân, kịp thời tôn vinh, động viên để họ yên tâm truyền dạy.

Để phù hợp với bối cảnh các địa phương thực hiện sắp xếp đơn vị hành chính, tới đây Hội hát dân ca các dân tộc huyện Lục Ngạn (cũ) sẽ tổ chức theo hình thức liên xã, liên vùng; kết hợp giao lưu với các địa phương thuộc tỉnh lân cận như Lạng Sơn, Quảng Ninh có chung nét tương đồng về văn hóa. Không gian tổ chức hát dân ca được đồng bào ví như “bảo tàng sống” của âm nhạc dân gian, nơi hội tụ và lan tỏa tinh hoa văn hóa đặc sắc của các dân tộc thiểu số.

Bài, ảnh: Mai Toan