Bắc Ninh - vùng đất 'Đi lên gặp tiến sĩ, đi xuống gặp quận công'

"Mời anh về Bắc Ninh em chơi thăm / ... Đua thuyền rẽ sóng trên sông Như Nguyệt / Bao sử sách địa linh nhân kiệt", đó là lời ca khúc đang gây bão mạng Bắc Bling. Quả thật, vùng đất Kinh Bắc giàu truyền thống, văn hóa có nhiều danh nhân đã được ghi lại trong sử sách.

Trong tác phẩm Lịch triều Hiến chương loại chí của nhà bác học Phan Huy Chú có ghi: “Kinh Bắc có mạch núi cao vót, nhiều sông quanh vòng, là mạn trên của nước ta. Phong cảnh thì phủ Bắc Hà, phủ Lạng Giang đẹp hơn. Văn học thì phủ Từ Sơn, phủ Thuận An nhiều hơn. Mạch đất tốt tụ vào đấy, nên càng nhiều chỗ có dấu tích đẹp, tinh hoa họp vào đấy, nên sinh ra nhiều danh thần”. Có lẽ vì thế mà nơi đây đã sản sinh và nuôi dưỡng nhiều bậc đế vương, anh hùng hào kiệt cho nước nhà.

Mộc bản và bản dập ghi chép về Lý Thái Tổ và việc dời đô từ Hoa Lư ra Thăng Long (Sách Ngự chế Việt sử tổng vịnh tập, quyển 1, Mặt khắc 23). Nguồn: TTLTQGIV.

Bắc Ninh là đất phát tích của nhà Lý, triều đại khai mở ra nền văn minh Đại Việt. Trong đó, Đức Thái tổ Lý Công Uẩn là người đặt nền móng đầu tiên.

Lý Thái Tổ sinh năm Giáp Tuất (974) là người châu Cổ Pháp, tỉnh Bắc Giang, sau là huyện Đông Ngàn, hiện nay là thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh. Vốn có tư chất thông sáng, tuấn tú khác thường nên ngay từ nhỏ sư Vạn Hạnh đã nhận xét rằng “Người này không phải tầm thường, mai sau tất làm chúa cả nước”.

Lớn lên, Lý Công Uẩn là người khảng khái, có chí lớn, làm quan cho nhà Tiền Lê. Đến tháng 10 năm 1009, vua Lê Long Đĩnh băng hà ở tuổi 24, quần thần đồng thuận suy tôn Lý Công Uẩn lên ngôi Hoàng đế. Và dấu ấn to lớn đầu tiên mà Lý Thái Tổ để lại cho hậu thế đó là xuống chiếu cho dời đô từ Hoa Lư về thành Đại La vào năm 1010. Tiếp theo, vua đã đặt tên cho kinh đô mới là Thăng Long theo hình tượng rồng bay lên, như muốn khẳng định ước vọng “hóa Rồng” và mở ra thời kỳ thịnh vượng của dân tộc Việt.

Kế tục sự nghiệp của vua Lý Thái Tổ, vua Lý Thái Tông, Lý Thánh Tông, Lý Nhân Tông… đã xây dựng nên một quốc gia Đại Việt hùng mạnh, thái bình và thịnh trị khiến nhà Tống ở phía Bắc cũng như các nước nhỏ lân bang ở phía Nam đều phải nể phục.

Nhìn chung, trong suốt hơn 200 năm nhà Lý trị vì đất nước, lòng người quy thuận, xã hội phồn vinh các vị vua hết lòng vì dân, vì nước lập nhiều chiến công oanh liệt cũng như chăm lo cho nền văn hóa giáo dục của Đại Việt.

Mộc bản sách Ngự chế Việt sử tổng vịnh tập, quyển 3, mặt khắc 2 ghi chép về Nguyên phi Ỷ Lan. Nguồn: TTLTQGIV.

Một người con ưu tú khác của tỉnh Bắc Ninh không thể không nhắc đến là Nguyên phi Ỷ Lan. Sinh ra và lớn lên ở Thổ Lũy, từ một cô gái hái dâu, bà được triệu vào cung, hạ sinh được Hoàng tử và với sự ham học hỏi, bà trở thành người phụ nữ sáng danh trong lịch sử với tài trị quốc an dân, chống giặc ngoại xâm, chấn hưng Phật giáo, góp phần tạo ra sự hưng thịnh của triều Lý.

Hai lần buông rèm nhiếp chính giúp vua Thánh Tông khi đi đánh Chiêm Thành và vua Nhân Tông khi mới lên nối ngôi, Ỷ Lan không chỉ sửa sang việc quốc chính, tăng cường quân đội, chăm lo việc mở mang dân trí, ban hành nhiều điều ích quốc lợi dân mà còn khuyên bảo vua làm điều thiện trị điều ác. Sử sách đã ghi nhận bà có công lao to lớn trong việc ổn định và phát triển đất nước dưới vương triều Lý.

Mộc bản sách Đại Nam chính biên liệt truyện nhị tập, quyển 35, mặt khắc 14 ghi về Công thần Nguyễn Tư Giản. Nguồn: TTLTQGIV.

Ngoài ra, trong lịch sử khoa bảng Việt Nam, tỉnh Bắc Ninh còn có hàng trăm tiến sĩ, bảng nhãn, quận công; mỗi người mỗi tính cách, tài năng, đức độ, luôn góp phần to lớn trong công cuộc xây dựng và bảo vệ đất nước. Có thể kể những tên tuổi như Thái sư Lê Văn Thịnh, Thượng thư Hàn Thuyên, Lưỡng quốc Trạng nguyên Nguyễn Đăng Đạo, công thần Nguyễn Tư Giản…

Vùng đất này quả đúng với câu phương ngôn lưu truyền: “Đi lên gặp tiến sĩ, đi xuống gặp quận công” hay “Một giỏ ông Ðồ, một bồ ông Cống, một đống Tiến sĩ, một bị Trạng nguyên, một thuyền Bảng nhãn…”. Và Bắc Ninh đã trở thành tỉnh có diện tích nhỏ nhất trong cả nước, nhưng về nhân tài, nơi đây lại nổi tiếng là có nhiều Trạng nguyên nhất Việt Nam.

Minh Châu - Trần Minh