Bài 1: Ô nhiễm không khí từ động cơ diesel: 'Căn bệnh đô thị' lan rộng

Không khí độc hại bủa vây các thành phố lớn

Theo số liệu từ hệ thống giám sát IQAir, chiều ngày 12/12, Hà Nội được xếp là thành phố ô nhiễm nhất thế giới với chỉ số chất lượng không khí (AQI) lên tới 268, thuộc ngưỡng tím - mức “rất không tốt cho sức khỏe”. Tình trạng này tại TP HCM cũng đang ở mức đáng báo động, nồng độ bụi mịn PM2.5 tuy thấp hơn so với khu vực phía Bắc, song vẫn gấp nhiều lần mức khuyến cáo của Tổ chức Y tế thế giới (WHO) và nhiều ngày vượt quy chuẩn cho phép. Một số thời điểm, chỉ số AQI của TP HCM cũng nằm trong nhóm cao trên thế giới.

Bảng xếp hạng các thành phố lớn ô nhiễm nhất được cập nhật lúc 15h50 ngày 12/12

ThS Bùi Học Phi, Phó Trưởng phòng Tổng hợp, Chi cục Bảo vệ Môi trường miền Nam (Cục Môi trường), cho biết tình trạng ô nhiễm không khí ở Việt Nam có tính chu kỳ theo mùa, thường kéo dài từ tháng 10, 11 năm trước đến tháng 4 năm sau. Mức độ ô nhiễm tập trung chủ yếu tại khu vực có mật độ giao thông cao, khu công nghiệp, cụm sản xuất và các cơ sở có phát thải khí lớn.

Đánh giá của Cục Môi trường đã chỉ ra 6 nguyên nhân chính làm phát sinh bụi và khí thải có thể gây ô nhiễm môi trường không khí bao gồm: Hoạt động giao thông; hoạt động xây dựng; hoạt động công nghiệp; hoạt động đốt mở; hoạt động dân sinh và thời tiết khí hậu.

Ô nhiễm không khí đang trở thành “căn bệnh” chung của hầu hết các thành phố lớn.

Tuy nhiên, hoạt động giao thông vẫn được đánh giá là nguyên nhân gây ô nhiễm không khí hàng đầu, đặc biệt là phương tiện sử dụng động cơ diesel. Các phân tích khoa học đã chỉ ra rằng, phương tiện sử dụng động cơ diesel là một trong những nguồn phát thải chính của bụi mịn PM2.5, NOx và SOx - các tác nhân trực tiếp ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng và chất lượng môi trường đô thị.

Tình trạng ô nhiễm không khí tại các đô thị lớn đang ở mức báo động, trong khi công tác quản lý chất lượng không khí vẫn đối mặt nhiều thách thức. Nguồn nhân lực cho hoạt động quản lý, quan trắc và công bố thông tin môi trường không khí chưa đáp ứng yêu cầu thực tiễn.

Bên cạnh đó, trách nhiệm quản lý các nguồn thải gây ô nhiễm tại các đô thị lớn và khu dân cư đông đúc còn phân tán, khiến việc kiểm soát khí thải chưa đồng bộ. Yếu tố thời tiết bất lợi cũng làm gia tăng khó khăn cho công tác quản lý và kiểm soát chất lượng không khí.

Ngoài ra, ý thức chấp hành quy định về môi trường của một bộ phận người dân và doanh nghiệp còn hạn chế, là một trong những nguyên nhân khiến tình trạng ô nhiễm không khí chưa được cải thiện rõ rệt.

Khi dung dịch DEF trở thành “chìa khóa” công nghệ

Tại Hà Nội và TP HCM, mỗi ngày có hàng triệu lượt xe lưu thông trong không gian đô thị chật hẹp, khiến khí thải từ động cơ trở thành nguồn phát tán bụi mịn và khí độc lớn nhất. Trong đó, các phương tiện sử dụng động cơ diesel - như xe tải, xe container, xe buýt cũ, được xem là “thủ phạm chính”, do phát thải đồng thời các khí NOx, SOx và bụi siêu mịn.

Theo PGS.TS Huỳnh Quyền, Hiệu trưởng Trường Đại học Tài nguyên và Môi trường TP HCM, tác động của NOx đối với sức khỏe con người nghiêm trọng hơn nhiều lần so với CO₂, vì vậy, giảm ô nhiễm khí thải phương tiện giao thông, đặc biệt là phương tiện sử dụng động cơ diesel, cần được xem là một trong những nhiệm vụ trọng tâm trong chiến lược giảm ô nhiễm môi trường tại TP HCM và các tỉnh lân cận.

TS Nguyễn Hữu Lương, Viện Dầu khí Việt Nam (VPI) cho biết, nhiều quốc gia phát triển đã áp dụng thành công dung dịch xử lý khí thải DEF (AdBlue) để xử lý khí thải động cơ diesel. Dung dịch DEF là chất lỏng gồm 32,5% urê tinh khiết và 67,5% nước khử ion, hoạt động trong hệ thống SCR để biến khí NOx độc hại thành nitơ và hơi nước, giúp xe tuân thủ tiêu chuẩn khí thải nghiêm ngặt và bảo vệ môi trường.

Nguyên lý hoạt động của dung dịch DEF.

Khi được phun vào dòng khí thải sau bộ lọc hạt, dung dịch DEF phản ứng trong bộ chuyển đổi xúc tác SCR, tạo ra amoniac từ urê. Chất này tiếp tục phản ứng với NOx, biến chúng thành nitơ và hơi nước - hai hợp chất vô hại với môi trường. Quá trình này giúp giảm tới 70-95% lượng NOx phát thải ra môi trường, giúp tiết kiệm nhiên liệu từ 3-5%.

Theo TS Nguyễn Hữu Lương, hệ thống xử lý khí thải SCR kết hợp dung dịch DEF là giải pháp tối ưu nhất hiện nay giúp phương tiện đáp ứng các tiêu chuẩn khí thải Euro 5-6 và EPA 2010, khi các công nghệ truyền thống không còn đủ hiệu quả. Ông cho biết, tại châu Âu, Mỹ và Trung Quốc, việc sử dụng dung dịch DEF đã được đưa vào quy trình quản lý chất lượng nghiêm ngặt, kèm kiểm định định kỳ và giám sát liên tục chỉ tiêu khói thải.

ThS Trần Vĩnh Lộc, Phó Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và Ứng dụng PVFCCo - Phú Mỹ, cho biết thêm, DEF bảo đảm quá trình đốt cháy trong động cơ diễn ra hiệu quả hơn, làm giảm lượng HC chưa cháy. Tức, ngoài NOx, lượng HC dư trong khí thải động cơ cũng giảm. Đồng thời, DEF giúp động cơ hoạt động hiệu quả hơn, gián tiếp giúp giảm hình thành muội than (soot) và giữ cho các bộ phận của động cơ (như bộ lọc hạt DPF) sạch hơn và kéo dài tuổi thọ động cơ diesel.

Tại Việt Nam, lộ trình kiểm soát khí thải đang được đẩy mạnh nhằm giảm thiểu ô nhiễm không khí.

Tại Việt Nam, lộ trình kiểm soát khí thải đang được đẩy mạnh. Theo Quyết định 43/2025/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ ban hành ngày 28/11/2025, có hiệu lực từ ngày 1/3/2026, quy định 5 mức khí thải từ Euro 1 đến Euro 5. Xe sản xuất từ năm 2022 trở đi bắt buộc đạt Euro 4, chuyển lên Euro 5 từ năm 2032.

Cụ thể, lộ trình khí thải được phân theo năm sản xuất xe: Xe sản xuất trước năm 1999 áp dụng mức 1; xe sản xuất giai đoạn 1999-2016 áp dụng mức 2; xe sản xuất giai đoạn 2017-2021 áp dụng mức 3, riêng xe lưu thông tại TP Hà Nội và TP HCM áp dụng mức 4 từ ngày 1/1/2027; xe sản xuất từ năm 2022 áp dụng mức 4 và chuyển sang mức 5 từ ngày 1/1/2032; tại TP Hà Nội và TP HCM áp dụng mức 5 sớm hơn, từ ngày 1/1/2028. Từ ngày 1/1/2029, xe ô tô lưu thông tại hai địa bàn này phải đạt mức khí thải từ mức 2 trở lên.

Những bước đi rõ ràng này tạo ra nhu cầu cấp thiết cho các giải pháp kỹ thuật hỗ trợ, đặc biệt là hệ thống SCR kết hợp dung dịch DEF, nhằm giúp phương tiện sử dụng động cơ diesel đáp ứng quy chuẩn, giảm phát thải, bảo vệ môi trường và tối ưu hiệu suất vận hành.

Phương Ngân