Bài toán kinh tế tuần hoàn cho đặc khu du lịch Côn Đảo

Cú hích hạ tầng

Đầu tháng 9 năm nay, Côn Đảo đã đóng điện thành công dự án cấp điện từ lưới điện quốc gia cho Côn Đảo. Đây là công trình chào mừng 80 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2-9, có quy mô điện áp 110kV, chiều dài 103,7km, tổng mức đầu tư hơn 4.900 tỉ đồng. Sự kiện này chấm dứt phụ thuộc gần như tuyệt đối vào các tổ máy phát điện bằng nhiên liệu diesel, nguồn phát thải lớn và chi phí cao. Việc hòa lưới giúp Côn Đảo tăng ổn định trong phát triển kinh tế và mở đường cho các dự án năng lượng tái tạo, giao thông xanh mà đảo đang hướng đến.

Bãi Cát Lớn ở Côn Đảo, nơi rùa về đẻ trứng nhiều nhất Việt Nam. Ảnh: Vườn quốc gia Côn Đảo

Dự kiến cuối năm nay, Côn Đảo sẽ vận hành tuyến xe buýt điện đầu tiên mang số hiệu 173, kết nối trung tâm đảo là Cỏ Ống, dài khoảng 17,1km. Tuyến hoạt động từ 5 giờ đến 20 giờ, giãn cách 15 phút/chuyến. Sau đó, 5 tuyến khác sẽ lần lượt được triển khai, hình thành mạng lưới buýt điện 6 tuyến bao phủ đảo, từ sân bay, cảng Bến Đầm đến các danh lam, thắng cảnh.

Đối với một đảo có sức chứa du khách lớn, mạng buýt điện không chỉ giảm áp lực phương tiện cá nhân mà còn là trụ cột của lộ trình giảm phát thải đến 2030. Nhưng, giao thông xanh chỉ là một nửa vấn đề. Gánh nặng còn lại, rác thải, vẫn là bài toán nan giải.

Kinh tế tuần hoàn: tham vọng lớn, nút thắt còn nhiều

Côn Đảo mỗi ngày phát sinh khoảng 15 tấn rác, tích tụ thành hơn 70.000 tấn rác tồn lưu tại Bãi Nhát. Các số liệu tại Diễn đàn Thực hiện kinh tế tuần hoàn tại Việt Nam do Viện Kinh tế Việt Nam và Thế giới tổ chức mới đây tại Hà Nội, cho thấy tỷ lệ tái chế ở Côn Đảo chỉ khoảng 8,2%, phần lớn phải chôn lấp hoặc xử lý tạm thời. Tỷ lệ rác hữu cơ cao khiến công nghệ đốt rác phát điện khó áp dụng hiệu quả. Trong khi đó, vận chuyển rác vào đất liền tốn kém và không biện pháp này, nếu có, rất không bền vững.

Khách du lịch ở Vườn quốc gia Côn Đảo.

Chính quyền huyện Côn Đảo trước đây, nay là đặc khu Côn Đảo, đã đặt mục tiêu đến năm 2030 tái sử dụng, tái chế và xử lý 85% lượng rác nhựa, tái sử dụng 20% nước thải và đạt 30% phương tiện giao thông xanh. Đây là mục tiêu cao nhưng hoàn toàn phù hợp với định hướng đặc khu du lịch sinh thái - di sản, kể cả điều kiện tự nhiên của đặc khu đảo.

Tuy nhiên, để đạt được mức tuần hoàn này, ba điểm nghẽn vẫn còn rất rõ. Đó là thiếu hạ tầng xử lý quy mô phù hợp. Côn Đảo hiện không có nhà máy xử lý rác hiện đại, thiếu hệ thống phân loại rác tại nguồn và thiếu các mô hình tái chế nhỏ. Rác nhựa thì không có dòng nguyên liệu ổn định, khiến doanh nghiệp tái chế, nếu có, rất khó đầu tư tham gia tại đảo. Đây là nghẽn mạch cơ bản nhất của kinh tế tuần hoàn.

Đặc thù là đảo nhỏ, sản lượng rác hàng ngày ít, nên chi phí thu gom, xử lý trên mỗi tấn rác luôn cao hơn đất liền. Do đó, nếu không có hỗ trợ tài chính hoặc cơ chế phí môi trường phù hợp thì rất khó cho đảo hình thành chuỗi thu gom - xử lý - tái chế bền vững.

Cuối cùng là hành vi và thói quen tiêu dùng hiện nay trên đảo. Lượng nhựa dùng một lần từ du khách vẫn lớn. Khách sạn, resort chưa đồng bộ giảm rác thải nhựa. Phân loại tại nguồn còn hạn chế. Nếu không sửa từ gốc là hành vi tiêu dùng và dịch vụ, mục tiêu 85% nhựa tái chế dường như quá xa thực tế.

Có nên thu phí môi trường với du khách?

Hiện nay, nhiều đảo du lịch trên thế giới không thể duy trì môi trường chỉ bằng ngân sách công. Bali của Indonesia thu 10 đô la/người; Palau áp dụng “eco-tax” (dạng thuế môi trường); Maldives đánh thuế môi trường theo đêm lưu trú. Mục tiêu chung của các đảo du lịch này là thu bù chi phí xử lý rác, bảo tồn và duy trì hạ tầng xanh.

Người dân và du khách tham gia dọn rác thải ở Côn Đảo.

Không ít chuyên gia về du lịch và môi trường cho rằng, đã đến lúc Côn Đảo nên cân nhắc cơ chế tương tự, có thể gọi là phí môi trường và cái tên nào đó phù hợp cho du lịch.

Trước hết, cơ chế này tạo nguồn lực ổn định. Hạ tầng thu gom, phân loại, ủ rác hữu cơ và tái chế nhựa cần dòng tiền đều đặn. Phí môi trường có thể giữ ở mức 30.000 - 50.000 đồng/lượt vào đảo, hoặc 20.000 - 30.000 đồng/đêm lưu trú. Toàn bộ số thu phải đưa vào quỹ môi trường của đặc khu, tách biệt với ngân sách thường xuyên.

Cơ chế này phần nào đó điều chỉnh hành vi, tức khi phải trả phí, du khách có xu hướng giảm rác tại nguồn, tuân thủ phân loại và hạn chế nhựa dùng một lần. Cơ sở lưu trú cũng buộc phải thay đổi mô hình phục vụ. Và ít ra, cơ chế thu phí môi trường cũng nhắc nhở du khách về vấn đề rác thải cần phải xử lý, môi trường của hòn đảo cần phải gìn giữ. Và cuối cùng là đảo bảo công bằng, bởi người dân đảo chiếm tỷ lệ rác thấp nhưng đang gánh chi phí lớn. Phí môi trường giúp phân bổ lại chi phí theo nguyên tắc “người hưởng dịch vụ phải trả tiền cho tác động môi trường”.

Điện lưới quốc gia và xe buýt điện chỉ mới tạo ra “lực đẩy hạ tầng”. Kinh tế tuần hoàn của Côn Đảo sẽ không thể vận hành nếu thiếu cơ chế kinh tế phù hợp, đặc biệt là cân nhắc giải pháp phí môi trường. Chuyển đổi xanh của Côn Đảo đang khởi động đúng hướng, vấn đề còn lại là cách thiết kế chính sách để đảo vừa giữ được thiên nhiên, vừa phát triển kinh tế bền vững.

Hồng Văn