Bài văn nghị luận xã hội: Viết thế nào cho hấp dẫn?

Năm nay là lứa học sinh đầu tiên thi tốt nghiệp theo Chương trình GDPT 2018. Ảnh minh họa: INT

Trong cấu trúc đề thi tốt nghiệp trung học phổ thông môn Ngữ văn, phần viết gồm nghị luận xã hội (bài văn hoặc đoạn văn) hoặc nghị luận văn học (đoạn văn hoặc bài văn).

Tuy nhiên, đề thi tham khảo của Bộ GD&ĐT mới đây, phần viết yêu cầu thí sinh viết bài văn nghị luận xã hội (khoảng 600 chữ). Bởi vậy, trong quá trình ôn tập, học sinh cần chú ý hơn đến dạng viết bài văn này.

Mở bài ngắn gọn, đúng vấn đề và hấp dẫn

Viết bài văn nói chung, văn nghị luận nói riêng, phần mở bài (đặt vấn đề) luôn rất quan trọng. Mặc dù, đây không phải là phần chiếm tỷ lệ điểm cao trong tổng thể của bài viết nhưng thí sinh chỉ có thể viết tốt phần sau nếu như “vào bài” tự nhiên, mạch lạc và đủ ý.

Dân gian ta có câu “miếng trầu là đầu câu chuyện” thì cũng có thể ví von mở bài chính là “miếng trầu” để dẫn dắt người đọc vào nội dung bàn luận của bài văn. Chúng ta cũng từng nghe câu “Văn hay bất luận ngắn dài/ Đọc ngay mở bài là biết văn hay”, nhấn mạnh đến tầm quan trọng của việc viết mở bài - dẫn dắt vào vấn đề bàn luận của người viết.

Cách đây gần 10 năm trước, tôi có một học trò dù không phải thuộc đội tuyển dự thi học sinh giỏi tỉnh, nhưng mỗi lần đến tiết chấm bài, tôi đều có cảm giác muốn tìm đến bài viết của em đầu tiên để đọc… mở bài. Bởi lẽ, trước bất cứ yêu cầu nào của đề văn, em đều có những cách mở bài tự nhiên, tinh tế và mới mẻ.

Đọc phần mở bài của em viết vừa ngắn gọn, mạch lạc vừa đem đến cho người đọc sự hấp dẫn, tò mò muốn được khám phá tiếp những trang văn tiếp theo. Và tôi ngẫm nghĩ, hóa ra sự háo hức mong chờ thưởng thức một bài văn lại bắt đầu từ cách dẫn dắt người đọc ngay ở phần mở bài…

Trước hết, mở bài phải nêu được cái nhìn tổng quát mà đề thi yêu cầu, nghĩa là phải có một “điểm dừng” để suy nghĩ bao quát nội dung chính bàn luận là gì, từ đó mở ra hướng giải quyết để triển khai ở phần thân bài. Có nhiều cách mở bài như mở bài gián tiếp bằng danh ngôn, tục ngữ … hay mở bài bằng trực tiếp đi thẳng vào vấn đề... Ví dụ: Đề yêu cầu bàn về câu nói “Nơi nào có ý chí nơi đó có con đường”.

Thí sinh có thể viết: Trong cuộc sống, thất bại hay thành công chỉ cách nhau một gang tấc. Nó phụ thuộc vào ý chí, vào tinh thần cũng như lòng kiên định của mỗi người. Pauline Kael từng nói “Nơi nào có ý chí nơi đó có con đường”. Câu nói về ý chí đó cứ thổn thức trong tâm trí tôi, như trở thành một kim chỉ nam, một triết lý sống giúp tôi vượt qua mọi thách thức, khó khăn...

Tuy nhiên, căn cứ vào đề thi minh họa thì cần khẳng định nội dung bài văn nghị luận là liên quan đến một vấn đề về tuổi trẻ nên khi dẫn dắt vấn đề các em cũng cần chú ý đến nội dung này để có cách mở bài sáng tạo.

Công thức thường là: Dẫn dắt + Khái quát nội dung bàn luận + Thể hiện chính kiến với vấn đề. Một lưu ý khác nữa là vấn đề nghị luận xã hội trong đề tham khảo không liên quan với ngữ liệu đọc hiểu: Bài viết bàn đến vấn đề trí tuệ nhân tạo - những lợi ích và băn khoăn, trong khi ngữ liệu đọc hiểu là một trích đoạn thơ không liên quan với nội dung trên.

Thí sinh trong giờ thi môn Ngữ văn Kỳ thi tốt nghiệp THPT 2024 tại TPHCM. Ảnh minh họa: INT

Đưa dẫn chứng cần tiêu biểu, đồng điệu, mới mẻ

Những dẫn chứng đã quen thuộc, được sử dụng nhiều lần sẽ kém hấp dẫn. Do đó học sinh cần thường xuyên cập nhật thông tin, ghi chép lại một cách có hệ thống để khi làm bài vận dụng một cách linh hoạt.

Tôi cũng từng rất ấn tượng với một học sinh - em Ngô Thị San, trong đội dự thi học sinh giỏi tỉnh Nghệ An môn Ngữ văn trước đây bởi cách đưa dẫn chứng của em vào bài viết.

Mỗi lần chấm bài, em đều tạo cho tôi sự bất ngờ bằng việc luôn đưa một dẫn chứng mới mẻ vào bài làm. Trong suốt quá trình bồi dưỡng, em chưa bao giờ lặp lại bất kì một dẫn chứng nào.

Có dẫn chứng là một nhân vật mà tôi chưa bao giờ được biết đến. Cũng có dẫn chứng tôi từng biết nhưng với cách trình bày của em thì dẫn chứng ấy lại trở nên sinh động, mới lạ khác thường. Chính vì điều ấy, tôi luôn có cảm giác háo hức đón chờ những bài văn của em.

Tiếp đến, các em khi viết bài văn nghị luận xã hội cần chú ý số lượng dẫn chứng vừa đủ (khoảng từ 2 hoặc 3 dẫn chứng thực sự tiêu biểu). Tránh đưa vào bài viết quá nhiều dẫn chứng chứng chung chung, mơ hồ, không liên quan hoặc liên quan một cách “gượng ép” tới vấn đề nghị luận. Điều này vừa không làm rõ được luận điểm vừa sẽ gây ra sự nhàm chán cho người đọc.

Mặt khác, nếu là dẫn chứng về con người phải là con người có thật ngoài cuộc sống, nghĩa là dẫn chứng phi hư cấu, tránh đưa dẫn chứng hư cấu. Ngoài ra, các em có thể dẫn chứng là số liệu (những số liệu thống kê có nguồn chính xác, số liệu “biết nói”); dẫn chứng bằng những sự việc, hiện tượng xảy ra trong cuộc sống (ô nhiễm môi trường, biến đổi khí hậu, siêu thị 0 đồng, ATM gạo cho người nghèo, những tấm lòng thiện nguyện trong đại dịch…);

Dẫn chứng bằng những câu nói nổi tiếng (Đầu tiên: hãy nghĩ. Thứ hai: hãy tin. Thứ ba: hãy mơ. Thứ tư: hãy dám - Walt Disney; Ai cũng có thể trở thành những “con người lớn” bằng hai cách, làm được những việc lớn hoặc làm được những việc nhỏ với một tình yêu cực lớn - Giản Tư Trung…).

Cuối cùng, thí sinh khi đưa dẫn chứng, cần phân tích, bình luận về dẫn chứng (với dung lượng khoảng 2 hoặc 3 câu văn). Để làm được điều này, thí sinh phải thật sự hiểu sâu sắc về dẫn chứng, có sự đồng cảm, đồng điệu với từng con người (người nổi tiếng), số liệu, sự việc hay những câu danh ngôn.

Như vậy, nếu thí sinh biết đưa dẫn chứng tiêu biểu, mới mẻ thì sẽ giúp cho bài văn nghị luận xã hội trở nên sinh động, hấp dẫn hơn đồng thời thể hiện sự hiểu biết, vốn sống và khả năng cập nhật thông tin của người viết.

Ngoài ra, dẫn chứng tiêu biểu, mới mẻ cũng góp phần tăng sức thuyết phục cho luận điểm, góp phần tạo điểm nhấn, làm nổi bật quan điểm cá nhân cũng như thể hiện sự sáng tạo và bản lĩnh lập luận của người viết.

Học sinh lớp 12C6, Trường Cao đẳng Công nghệ và Quản trị Sonadezi (Đồng Nai) xem lại kết quả bài thi thử môn Ngữ văn. Ảnh minh họa: INT

Trong bài viết cần có phản đề

Một bài văn nghị luận sẽ trở nên toàn diện, sâu sắc và thuyết phục hơn nếu người viết biết đưa phản đề vào bài viết đúng thời điểm. Phản đề nghị luận xã hội hay còn gọi là phần “lật lại vấn đề” chính là việc nêu ra một ý kiến trái ngược với ý kiến mình đang cần bàn, trên cơ sở đó, mình dùng lập luận để bác bỏ ý kiến đó để khẳng định ý kiến mình đang cần bàn. Phản đề gần giống với thao tác bác bỏ và cách làm cũng tương tự như bác bỏ.

Trong bài văn nghị luận xã hội, phần phản đề thường được viết ở cuối phần thân bài, sau khi thí sinh đã trình bày đầy đủ phần giải thích và chứng minh luận điểm chính (chính đề). Phản đề chính là phần bàn luận mở rộng, là sự phản biện, nhìn nhận đa chiều đối với vấn đề các em đang bàn luận.

Cách trình bày như sau: Nêu ra những ý kiến trái chiều, quan điểm sai lệch, tiêu cực... Sau đó bác bỏ hoặc phân tích lý do không đúng để làm nổi bật tính đúng đắn của chính đề. Cũng có thể dùng để thể hiện cái nhìn đa chiều, khách quan.

Ví dụ: Phản đề về vấn đề “tình yêu thương”. Người viết có thể viết: “Tình yêu thương có ý nghĩa rất to lớn. Tuy nhiên ta cũng cần phải hiểu được rằng tình yêu thương người khác không phải là sự bao che, dung túng cho những hành động xấu, đó là sự yêu thương mù quáng, tình yêu thương cho đi cần phải cho đúng người, đúng lúc, đúng chỗ, từ trái tim đến trái tim, cha mẹ yêu thương con cái nhưng không nên quá nuông chiều quá nhiều, bạn bè che giấu đi những thói hư tật xấu của nhau không có nghĩa là tình yêu thương”.

Cũng có thể, các em chỉ cần diễn đạt ngắn gọn như sau: “Cố nhiên, tình yêu thương sẽ chỉ có ý nghĩa nếu nó được xuất phát từ sự thành tâm, thành ý từ lòng trắc ẩn cao thượng của con người”.

Ví dụ khác, phản đề về sự thích nghi: “Cùng với sự phát triển không ngừng của cuộc sống, việc thay đổi để bản thân thích nghi với xã hội là điều cần thiết. Tuy nhiên, không phải lúc nào chúng ta thay đổi bản thân cũng là tốt. Con người luôn phải nhận biết phải trái, đúng sai để lựa chọn thay đổi sao cho phù hợp và giữ lại những giá trị tốt đẹp nhất của bản thân”.

Hay phản đề về sự tự tin: “Tự tin chính là điều mà chúng ta cần có trong cuộc sống. Tuy nhiên, nếu sự tự tin không được thể hiện đúng cách thì dễ trở thành “tự kiêu, tự mãn”, gây khó chịu cho người đối diện.”

Như vậy, có thể thấy, cách đưa phản đề vào bài viết nghị luận xã hội ngoài việc giúp cho bài văn toàn diện, sâu sắc và thuyết phục hơn thì đây cũng là một yếu tố mà giám khảo có thể đánh giá được sự thông minh, sắc sảo của thí sinh.

Qua phản đề, người viết biết bảo vệ quan điểm của mình bằng lý lẽ, chứ không áp đặt. Điều đó thể hiện thí sinh là người có tư duy độc lập và chính kiến rõ ràng.

Nguyễn Đình Ánh (Trường THPT Nghi Lộc 2 - Nghi Mỹ - Nghi Lộc - Nghệ An)