Bảo vệ cổ vật, bảo vật quốc gia: Không thể mãi thô sơ và đầy lúng túng

Những vụ xâm hại từ chủ ý cho đến vô thức

Vào trưa 24-5, Hồ Văn Phương Tâm (SN 1983, quê ở TP Huế, hiện trú tại quận Bình Tân, TP.HCM) có biểu hiện “loạn thần”, đã mua vé vào Đại nội rồi vào khu vực điện Thái Hòa, nơi đặt ngai vàng triều Nguyễn. Tại đây, Tâm leo qua hàng rào bảo vệ rồi ngồi lên ngai và có những lời nói, hành động ngông cuồng. Đối tượng bẻ gãy phần tựa tay bên trái ngai và đập phá làm phần tựa tay gãy ra thành nhiều mảnh.

Bảo vật quốc gia Cửu đỉnh, Kinh thành Huế

Theo hồ sơ Bảo vật quốc gia, chiếc ngai làm bằng gỗ, nặng khoảng 60kg, gồm 2 phần là ngai vàng và đế ngai, phía trên có bửu tán. Kích thước ngai dài 87cm, rộng 72cm, cao 101cm. Phần đế dài 118cm, rộng 90cm, cao 20cm. Ngai vàng triều Nguyễn có niên đại 1802-1945, được công nhận là Bảo vật quốc gia vào năm 2015. Đây là chiếc ngai được chế tác dưới thời vua Gia Long (1802-1819), sau đó được sử dụng trong suốt 143 năm tồn tại của vương triều này, kéo dài qua 13 đời vua (kết thúc là vua Bảo Đại, thoái vị năm 1945). Hình ảnh chiếc ngai tượng trưng cho vương quyền triều Nguyễn bị đập phá ngay giữa điện Thái Hòa khiến giới nghiên cứu và những người quan tâm đến lịch sử không khỏi xót xa, đồng thời đặt câu hỏi về công tác bảo tồn, bảo vệ.

Thực ra, xót xa hay thậm chí đau đớn, phẫn nộ, thì đều là trạng thái tức thì của dư luận mỗi khi có sự cố, tổn thất nghiêm trọng nào đó. Nhưng sau đó thì sao? Mới chỉ hơn 2 tuần trước thôi, tại Khu di tích Lam Kinh (Thanh Hóa), nơi yên nghỉ của các vị vua triều Lê, lực lượng chức năng đã bắt được 2 người Trung Quốc đào bới tại lăng mộ Vua Lê Túc Tông để tìm kiếm cổ vật. Đây là hành vi đặc biệt nghiêm trọng vì không chỉ xâm hại mồ mả của người đã khuất mà còn xâm hại không gian khu di sản, vi phạm pháp luật của Việt Nam.

Tuy nhiên, hai sự việc kể trên vẫn chưa phải là hy hữu hay cá biệt. Tháng 5- 2019, một đối tượng có biểu hiện “ngáo đá” đã xông vào chùa Dâu thuộc huyện Thuận Thành (tỉnh Bắc Ninh) đập phá nhiều đồ thờ cúng. Chùa Dâu là ngôi chùa cổ được coi là có lịch sử hình thành sớm nhất Việt Nam và đã được xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt. Công an huyện Thuận Thành khi đó đã ra Quyết định trưng cầu định giá xác định thiệt hại về tài sản, đồng thời ra Quyết định tạm giữ hình sự đối tượng để tiến hành điều tra, xử lý theo quy định của pháp luật.

Một vài ví dụ để thấy, di sản của chúng ta đang phải đối mặt với rất nhiều nguy cơ xâm hại. Sự xâm hại xảy ra ngày càng nhiều, từ có chủ ý cho đến vô thức. Nhưng dù là cả một âm mưu trộm cắp (vụ đào trộm mộ Vua Lê Túc Tông) hay vô thức phá hoại (tại điện Thái Hòa, chùa Dâu) thì điều đó có nghĩa là công tác bảo vệ, bảo quản cổ vật của chúng ta đang tồn tại những lỗ hổng… “chết người”.

Bắc thang lên hỏi… ông trời

Khoảng cuối những năm 1999, đầu những năm 2000, ngành văn hóa đã tổ chức rất nhiều cuộc tọa đàm đưa ra “báo động” ở mức cao cũng như các giải pháp chống mất cắp cổ vật trong di tích, chống “chảy máu” cổ vật Việt Nam ra nước ngoài. Nhưng 10 năm sau vẫn thấy cơ quan quản lý gióng lên “tiếng chuông báo động” và hiện tại thì vẫn… “báo động”. Không chỉ ở các tỉnh, thành phố phía Bắc, Hà Nội cũng là một trong những địa phương thi thoảng lại có những vụ mất cắp cổ vật chấn động.

Trong vòng chưa đầy 1 tháng, từ khoảng giữa tháng 3 cho tới nửa đầu tháng 4-2020, trên địa bàn huyện Thanh Oai đã xảy ra 4 vụ mất trộm cổ vật tại chùa Bối Khê và đình Đại Định (xã Tam Hưng), chùa Dư Dự (xã Thanh Thủy) và chùa Từ Châu (xã Liên Châu). Tổng số các cổ vật bị kẻ gian lấy tại 4 di tích này lên tới con số… 26. Cụ thể, ngày 13-3-2020, kẻ gian đột nhập vào chùa Bối Khê (thôn Song Khê, xã Tam Hưng) lấy đi pho tượng Thích Ca đản sinh bằng đồng màu đen, chiều cao khoảng 70 - 80cm. Kỳ lạ là, đây là lần thứ 3 pho tượng này bị kẻ gian lấy cắp. Những lần mất trước đều được cơ quan chức năng tìm thấy nguyên trạng và trả lại cho chùa. Tuy nhiên “quá tam ba bận”, không biết giờ này pho tượng đang ở đâu và có phép màu nào xảy ra để tượng quý có thể trở về chùa được nữa không bởi đến nay, tung tích pho tượng vẫn “bặt vô âm tín”.

Ngày 16-3-2020, đình Đại Định (thôn Đại Định, xã Tam Hưng) bị kẻ gian phá cửa lấy đi 2 bộ chấp kích (gồm 16 chiếc đặt ở gian Đại bái) cùng 2 đỉnh đồng, 2 cây nến đồng, 1 bình sứ cổ. Ngày 29-3-2020, tại chùa Dư Dự (xã Thanh Thủy), kẻ gian cắt khóa lấy trộm 1 chuông đồng, 2 bát bình hương (đặt tại Tam bảo). Đến ngày 11-4-2020, kẻ gian tiếp tục đột nhập vào chùa Từ Châu (xã Liên Châu) lấy trộm 1 chuông đồng cao 1m, đường kính 0,6m.

Đạo sắc phong ở đền Quốc Tế, xã Dị Nậu, huyện Tam Nông (Phú Thọ) đang được rao bán đấu giá trên một trang web đấu giá của Trung Quốc (ảnh chụp từ website)

Có một thực tế là, trừ khi là những hiện vật, cổ vật quá nổi tiếng thì khi triệt phá các đường dây buôn lậu cổ vật, lực lượng công an hay hải quan mới có thể phối hợp với ngành văn hóa đưa trở về các di tích. Còn những hiện vật chưa có hồ sơ cụ thể, hay nói đúng hơn chỉ ghi chung chung trong hồ sơ xếp hạng di tích (cũng có khi hiện vật quý lại nằm trong các di tích chưa được xếp hạng), thì việc tìm được đường về cũng “thiên nan vạn nan”. Chính vì thế, thời gian gần đây ngành văn hóa mới đặt ra vấn đề số hóa di sản hoặc định danh số cho mỗi cổ vật trong di tích.

Gần đây nhất, các cơ quan quản lý và những người yêu di sản cũng được phen bàng hoàng khi mạng xã hội và báo chí đưa ra những thông tin cụ thể và chi tiết về phiên đấu giá “Giấy cũ phồn hoa - Lịch sử văn hiến và bằng sắc trăm năm” của Công ty Thượng Hải Dương Minh phách mại hữu hạn (Trung Quốc). Rà lại lịch sử giao dịch được website của nhà đấu giá Trung Quốc đăng tải có cả thảy 102 đạo sắc có nguồn gốc từ Việt Nam đã, đang và sẽ đấu giá tại thời điểm tháng 4-2023. Địa phương có số lượng sắc lớn nhất có tên trên sàn đấu giá là Hà Nội với 31 đạo sắc thuộc các huyện Thạch Thất, Quốc Oai, Thường Tín, Phú Xuyên, Đan Phượng, Chương Mỹ, Ứng Hòa, Mỹ Đức và Gia Lâm (địa danh trước thuộc thôn Tế Xuyên, huyện Đông Ngàn, tỉnh Bắc Ninh)....

Ví dụ sơ sơ để thấy, từ quá khứ cho tới hiện tại, chúng ta đã trải qua rất nhiều phen chấn động, phẫn nộ, tiếc nuối rồi cả buồn đau. Nhưng lỗ hổng trong bảo vệ, bảo quản cổ vật, bảo vật quốc gia sao cho an toàn thì “con kiến khó lòng chui qua, nhưng con voi vẫn ra vào lại được”. Có một công thức thường được áp dụng, mỗi khi xảy ra sự cố, các cơ quan quản lý thường có văn bản yêu cầu địa phương báo cáo sự việc, đồng thời cũng yêu cầu “tăng cường bảo vệ, tăng cường quản lý tránh sự việc đáng tiếc xảy ra”. Nhưng làm thế nào để “tăng cường bảo vệ” thì lại là vấn đề… siêu khó. Mấy chục năm qua, chúng ta vẫn bàn thảo, tính toán mãi mà chưa có lời giải khả thi và triệt để. Cũng có một câu hỏi mà mỗi khi sự việc đáng tiếc xảy ra, chúng ta lại hỏi: Trách nhiệm thuộc về ai? Không có câu trả lời trong trường hợp này.

Trách nhiệm ấy không thể dồn lên một cá nhân hay một cơ quan duy nhất. Đó là mỗi chuỗi liên hoàn từ người trực tiếp quản lý hiện vật đến hệ thống giám sát và bảo vệ, từ người làm chính sách đến người dân, từ lực lượng bảo vệ cơ sở đến cơ quan lập pháp, hành pháp và giáo dục quốc gia. Nhưng sâu xa hơn là một hệ thống chính sách về bảo tồn di sản còn thiếu tính cập nhật, thiếu đầu tư chiến lược, thiếu gắn kết công nghệ và thiếu sức mạnh răn đe. Chúng ta nói quá nhiều về các giải pháp, các sáng kiến phát triển công nghiệp văn hóa, nhưng những bảo vật để chúng ta có thể dựa vào đó xây dựng bản sắc riêng, sản phẩm du lịch đặc thù, hay nói đúng hơn là “nền tảng cốt lõi để phát triển công nghiệp văn hóa” thì lại đang được bảo vệ bằng những phương thức thô sơ và đầy lúng túng.

Không thể tiếp tục trì hoãn

Đó là ý kiến của PGS.TS Bùi Hoài Sơn - Thường trực Ủy ban Văn hóa và Xã hội của Quốc hội. Ông nhấn mạnh, cần phải chuyển từ tư duy “trưng bày” sang tư duy “bảo vệ chủ động và thông minh”. Không thể chỉ đặt hiện vật ra cho công chúng chiêm ngưỡng mà phải tạo ra cơ chế tiếp cận an toàn, vừa đảm bảo giá trị văn hóa, giáo dục, vừa giữ vững nguyên trạng vật thể. Chúng ta cần xây dựng “Chiến lược quốc gia về an toàn di sản văn hóa”, huy động các nguồn lực công - tư, áp dụng mô hình giám sát thông minh như trí tuệ nhân tạo (AI), cảm biến va chạm, nhận diện hành vi… Không thể để một bảo vật quốc gia bị hủy hoại chỉ vì thiếu một chiếc camera, một tấm kính, hay một quy trình phản ứng chuyên nghiệp. “Tôi tin rằng, sau cú sốc này, chúng ta không chỉ dừng lại ở những lời xót xa. Đây phải là thời điểm khởi đầu cho những việc cần làm ngay trong bảo vệ di sản, để những gì xảy ra với ngai vàng triều Nguyễn không bao giờ lặp lại” - PGS.TS Bùi Hoài Sơn nhấn mạnh.

PGS.TS Phạm Mai Hùng - Ủy viên Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia, nguyên Giám đốc Bảo tàng cách mạng Việt Nam cho biết, ông cảm thấy rất ngạc nhiên khi Bảo vật quốc gia ngai vàng triều Nguyễn lại có thể dễ dàng bị xâm hại bởi một đối tượng được xác định là có biểu hiện loạn thần như thế. Đây là một bài học lớn để chúng ta không thể lơ là, chủ quan, mất cảnh giác. Di sản vốn mong manh, chính vì thế cần phải tăng cường các biện pháp bảo vệ ngay lập tức, không chỉ ở Huế mà ở mọi di tích trên toàn quốc. Cần xây dựng quy chế hoạt động gắn với trách nhiệm của từng cơ quan quản lý, địa phương; xác định trách nhiệm của lãnh đạo cấp tỉnh/thành phố cho đến các ban quản lý, cùng với đó là cơ chế chặt chẽ, hệ thống cơ sở pháp lý đầy đủ và theo kịp sự phát triển của cuộc sống thì mới có thể bảo tồn lâu dài được.

Tiến sĩ Phạm Quốc Quân - thành viên Hội đồng Di sản Văn hóa quốc gia, nguyên Giám đốc Bảo tàng Lịch sử quốc gia lại nhấn mạnh 3 nhóm vấn đề: Xây dựng đội ngũ bảo vệ chuyên nghiệp được đào tạo kỹ càng về chuyên môn, nghiệp vụ; xây dựng kịch bản chi tiết để làm sao ứng phó với mọi tình huống xấu, bất thường, có thể xảy ra; xây dựng các trang thiết bị công nghệ bảo vệ hiện đại, đảm bảo cơ chế liên thông và liên hệ trực tiếp nhanh và dễ dàng nhất.

Khi ngai vàng triều Nguyễn bị hư hỏng, cũng đã có nhiều ý kiến cho rằng, trong khi chưa có được các biện pháp trưng bày an toàn tuyệt đối thì chỉ trưng bày các bản phục dựng. PGS-TS Đặng Văn Bài - Phó Chủ tịch Hội đồng di sản văn hóa quốc gia giải thích, từ trước tới nay các bảo tàng lớn khi trưng bày bảo vật quốc gia, hiện vật quý, vẫn thường trưng bày bản gốc bởi lẽ, trưng bày bản gốc là sức mạnh của bảo tàng. Nó cũng tạo cảm xúc cho người xem. PGS.TS Đặng Văn Bài nhấn mạnh: “Nên tăng cường các biện pháp kỹ thuật nhằm bảo vệ hiện vật để có thể trưng bày hiện vật gốc”.

Trở lại với việc tu bổ và phục chế ngai vàng triều Nguyễn, ngày 30-5, Chủ tịch UBND thành phố Huế đã ký quyết định thành lập Hội đồng đánh giá tình trạng và đề xuất phương án bảo quản, phục chế bảo vật. Chủ tịch Hội đồng sẽ do ông Nguyễn Thanh Bình - Phó Chủ tịch Thường trực UBND TP đảm nhiệm. Ông Phan Thanh Hải - Giám đốc Sở VHTT TP Huế và ông Phạm Định Phong - Phó Cục trưởng Cục Di sản văn hóa (Bộ VH-TT&DL) làm Phó Chủ tịch Hội đồng.

UBND TP Huế cũng quyết định mời 9 chuyên gia trong lĩnh vực nghiên cứu văn hóa và bảo tồn, phục chế cổ vật tham gia làm thành viên Hội đồng, gồm: TS.Nguyễn Văn Đoàn - Giám đốc Bảo tàng Lịch sử quốc gia; TS.Phạm Quốc Quân - nguyên Giám đốc Bảo tàng Lịch sử quốc gia, Ủy viên Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia; bà Nguyễn Thị Hương Thơm - Trưởng phòng Bảo quản, Bảo tàng Lịch sử quốc gia; nhà nghiên cứu Nguyễn Xuân Hoa - nguyên Giám đốc Sở VHTT tỉnh Thừa Thiên Huế (nay là thành phố Huế); TS.Phan Tiến Dũng - Chủ tịch Hội Khoa học lịch sử thành phố Huế; TS.Huỳnh Thị Anh Vân - nguyên Giám đốc Bảo tàng cổ vật cung đình Huế; nghệ nhân Nguyễn Thị Thu Hiền - chuyên gia phục chế bảo quản Công ty Tủ Thời gian; ông Hồ Hữu Hành - Giám đốc Công ty CP tu bổ di tích Huế; ông Ngô Văn Minh - Giám đốc Bảo tàng cổ vật cung đình Huế. Theo quyết định của UBND TP Huế, Hội đồng có nhiệm vụ đánh giá tình trạng ngai vàng triều Nguyễn và đề xuất phương án bảo quản, phục chế bảo vật quốc gia này.

Trước đó, ngày 29-5, Bộ VH-TT&DL đã thống nhất cho UBND TP Huế thành lập Hội đồng đánh giá tình trạng và đề xuất phương án bảo quản, phục chế bảo vật quốc gia Ngai vua triều Nguyễn.

Yêu cầu tổng rà soát bảo vật quốc gia

Ngày 29-5, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch có văn bản số 2373/BVHTTDL-DSVH gửi các bộ, ban, ngành, các tổ chức chính trị - xã hội, UBND các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương về việc rà soát, đánh giá và tăng cường công tác bảo vệ, bảo quản, phát huy giá trị bảo vật quốc gia.

Thiên An