Bếp lửa đêm giao thừa

Người dân nông thôn Việt Nam ai cũng có một thời tuổi thơ gắn bó với cái bếp. Bếp là kho giữ lửa tâm linh cũng là nơi cất giấu những gì không mang vào nhà. Đi làm đồng về, cuốc thuổng, cày bừa, áo tơi, nón lá đều mang vào bếp. Thúng, mủng, dần, sàng xong mùa để lên bếp. Chổi cùn, rế rách đưa vào bếp. Chum tương, lọ mắm, vại dưa... tất cả đều cất trong bếp. Củi than nấu bếp thường là những gộc cây khô lấy ở quanh vườn. Mùa đông có thêm chiếc ổ rơm bên đống than ủ trấu, cuộn tròn trong đó là ấm nước chè xanh hay ấm nước vối nóng hổi suốt ngày, người uống xuýt xoa thở ra cả khói.

Cả năm bếp chưa bao giờ lạnh. Giàu ăn ba bữa, nghèo đỏ lửa ba lần. Bên bếp lửa đêm giao thừa đặc biệt có nồi luộc bánh chưng cả nhà quây quần bập bùng quanh bếp lửa. Gạo nếp gói bánh chưng mẹ đã chuẩn bị từ lâu. Nhưng mẹ ước ao nhất là được nếp quýt hoặc nếp cái hoa vàng Hưng Yên vốn nhiều sen nhãn nên vị nếp đa hương. Hoặc nếp thơm Nghĩa Lộ dẻo không đâu sánh bằng. Còn cha thì ao ước lá gói bánh là lá dong bánh tẻ mọc ven suối nhiều nắng dưới chân rừng già. Loại lá này bản rộng, dày, không lỗ sâu đục, giàu chất diệp lục để cho da bánh xanh ngà, xanh ngọc. Lạt dang buộc bánh kén loại lẫn rừng cây gỗ, lóng dài, lạt dang ấy mới tước đã trắng ngơ dẻo dai, thơm nức mùi đại ngàn khi thắt, khi buộc lạt yên vị không bị lỏng tuột do lửa. Củi hầm bánh chưng cũng kén loại gộc sồi, gộc nhãn mới được thơm nồng lửa. Bởi nấu bánh chưng không cần lửa to mà cần giữ lửa nhiệt bền để cho hạt tiêu đen, đỗ xanh lồng vàng, thịt ba chỉ lợn ỉ ướp nước mắm ngấm vào nhau kết nối nhân bánh bùi ngùi.

Ngay từ buổi chiều Ba mươi Tết, bọn trẻ chúng tôi đã xúm lại xem gói bánh chưng. Những chiếc bánh vuông vắn góc cạnh được bố tôi gói chằn chặn trăm cái như một trông thật đẹp mắt. Bao giờ ông cũng dành cho chúng tôi vài chiếc bánh nhỏ như một món lộc, nhỏ nhưng vẫn đầy đủ nhân, vẫn vuông vắn lạt buộc chặt căng. Và giây phút trang trọng ấy đã đến. Mẹ tôi nhóm lửa. Đống gộc cây từ tháng trước được xếp trên chạn bếp khô ngỡ còn nghe cả tiếng kêu răng rắc khi hơi lửa chạm vào bắt đầu nghi lễ thiêng rực cháy. Ngọn lửa ấm áp bắn ra những chuỗi hạt li ti như chòm pháo hoa tép xua đi những lạnh lẽo buốt giá bụi bặm ngày thường để thanh lọc cái hồn cốt năm cũ sang năm mới bằng nồi bánh chưng sôi sùng sục, sôi reo vui như trẻ nhỏ.

Bánh chưng là một tác phẩm nghệ thuật hoàn chỉnh mang tính truyền thuyết tâm linh của dân tộc, gói gọn cả linh khí đất trời, lại là một tác phẩm dinh dưỡng đầy đủ về chất. Ở đó hội tụ được cốt lõi tính ẩm thực của ba miền tuy tên gọi có khác nhau như miền Nam là bánh tét (tròn) nhưng chất lượng bên trong là giống nhau. Chỉ là một sự biến tấu cho phù hợp với từng vùng miền.

Bếp lửa những ngày cuối năm còn gắn với một nghi lễ đặc biệt là nồi nước tắm tất niên. Nồi nước gồm nhiều thứ rau lá nhưng đặc biệt không thể thiếu rau mùi mà mẹ đi chợ đã mua sẵn. Tắm tất niên cũng là gội đi những gì cũ kỹ để đón nhận luồng khí năm mới với quần áo mới, quà mừng tuổi mới và không thể thiếu những tấm bánh chưng nhỏ mới. Sau tắm tất niên là bữa cơm chiều tất niên, bữa cơm ngon nhất, thiêng liêng nhất của cả năm. Người xa trở về quây quần, mâm cỗ tất niên từ cái bếp cổ truyền không thể thiếu món ngon như thịt nấu đông, bò kho, cá chép kho riềng, dưa hành, canh măng, giò, chả, nem... Đặc biệt là có rất nhiều món bánh như bánh chưng, bánh tro, bánh giày, bánh mật, mứt, chè kho. Vị ngọt trong ngày lạnh cuối năm càng thấm vào ta. Cái ngọt lịm không chỉ của mía mật mà cả vị ngọt đằm thắm của tình người.

Bây giờ đi xa, Tết tôi lại càng nhớ tới bếp lửa đêm giao thừa. Nhớ cái bức vách ám khói, nhớ lủng củng những đồ dùng nhà nông, nhớ tiếng sôi của nồi bánh chưng bốc khói rạng rỡ trong ánh lửa bập bùng. Quanh tôi bây giờ chỉ thấy bếp ốp gạch men, kính với những đồ đồng inox sáng bóng, là không gian không có thần tính, không lưu giữ kí ức, là vật thể lạnh lùng vô cảm chỉ có giá trị tiện nghi. Đôi bánh chưng mua ở siêu thị đã lạnh cứng đóng băng tôi lại thèm xuýt xoa cặp bánh chưng nhỏ đang tỏa khói cha gói ngày nào…

Nguyễn Ngọc Phú