Biên chế cho HĐND cấp xã:Bài cuối: Ai có thẩm quyền quản lý đại biểu HĐND chuyên trách cấp xã?
Nếu bài toán công chức hỗ trợ HĐND đang cho thấy sự lúng túng, thì vấn đề quản lý đại biểu chuyên trách càng đặt ra thách thức lớn hơn; đây không chỉ là câu chuyện nhân sự, mà còn là 'thước đo' khẳng định quyền lực nhân dân ở cơ sở; muốn HĐND thật sự là cơ quan quyền lực, không thể để đại biểu chuyên trách - 'bộ não' của HĐND - đánh giá, xếp loại bởi chính cơ quan mà họ có trách nhiệm giám sát.
Đại biểu HĐND chuyên trách - như Phó Chủ tịch HĐND, Phó Trưởng ban HĐND chuyên trách - được kỳ vọng là “bộ não” chuyên nghiệp, bảo đảm cho hoạt động giám sát, quyết nghị của HĐND cấp xã đi vào thực chất; thế nhưng, khi đưa vào thực tế, câu hỏi hóc búa lại xuất hiện: ai có thẩm quyền quản lý, đánh giá họ?
Nguy cơ “trên quyền lực, dưới phụ thuộc”
Theo Công văn số 09/CV-BCĐ ngày 30/5/2025 của Ban Chỉ đạo sắp xếp đơn vị hành chính các cấp và xây dựng mô hình tổ chức chính quyền địa phương 2 cấp của Chính phủ, về việc định hướng tạm thời bố trí biên chế khi thực hiện sắp xếp đơn vị hành chính và tổ chức chính quyền địa phương 2 cấp, HĐND cấp xã được tăng cường nhân sự chuyên trách: 1 Phó Chủ tịch HĐND và 2 Phó Trưởng ban chuyên trách; đây là bước tiến lớn, giúp HĐND có nhân lực thường trực, tập trung vào công việc nghị trường.
Tuy nhiên, vấn đề pháp lý lại chưa rõ ràng. Luật Tổ chức chính quyền địa phương số 72/2025/QH15 quy định HĐND là cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương, song không giao chức năng quản lý nhà nước về biên chế, cán bộ, công chức. Do vậy, HĐND không có cơ sở pháp lý để trực tiếp quản lý nhân sự chuyên trách của mình.
"Linh hồn" trong các phiên họp, các cuộc giám sát của HĐND cấp xã chính là những đại biểu chuyên trách
Trong khi đó, Điều 22 Luật Tổ chức chính quyền địa phương quy định, UBND cấp xã có nhiệm vụ, quyền hạn quản lý biên chế cán bộ, công chức trong các cơ quan hành chính của chính quyền địa phương cấp mình, số lượng người làm việc hưởng lương từ ngân sách nhà nước trong các đơn vị sự nghiệp công lập thuộc phạm vi quản lý UBND; Điều 23 quy định Chủ tịch UBND cấp xã chỉ đạo và tổ chức thực hiện công tác tuyển dụng, sử dụng, quản lý công chức, viên chức trên địa bàn. Điều này dẫn tới một nghịch lý: đại biểu HĐND chuyên trách - những người giám sát UBND, là cán bộ, công chức lại do UBND, Chủ tịch UBND quản lý, đánh giá, xếp loại.
Một Phó Chủ tịch HĐND xã ở Thanh Hóa thẳng thắn bày tỏ: nếu như quy định hiện hành này, như tôi làm chuyên trách cho HĐND, toàn bộ công việc đều phục vụ HĐND. Nhưng người ký nhận xét, xếp loại, xét nâng lương, nghỉ phép... tôi là ai? Nếu căn cứ Luật thì là Chủ tịch UBND. Như vậy, tính độc lập của HĐND bị ảnh hưởng. Nếu muốn giám sát thẳng thắn, đôi khi cũng ngại va chạm, bởi bản thân mình lại do UBND quản lý.
Câu chuyện này phản ánh bất cập trong thiết kế thể chế. HĐND là cơ quan quyền lực, nhưng nhân sự của HĐND lại chịu sự chi phối từ UBND - cơ quan chấp hành của HĐND. Điều này vô hình trung tạo ra tình trạng “trên quyền lực, dưới phụ thuộc”, làm suy giảm vai trò của HĐND. “Một cơ quan quyền lực mà con người lại do cơ quan bị giám sát quản lý thì tính độc lập bị đặt dấu hỏi. Khi đó, hiệu quả giám sát khó đạt được như mong muốn. Về lâu dài, nếu không có sự điều chỉnh, HĐND cấp xã rất dễ bị “hành chính hóa”, trở thành một bộ phận mờ nhạt trong chính quyền địa phương 2 cấp”, ông Nguyễn Tiến Dũng - Nguyên Ủy viên Thường trực HĐND cấp huyện cũ ở Hà Tĩnh phân tích.
Nỗi lo này không phải xa vời bởi trước đây khi mô hình chính quyền địa phương 3 cấp, ở cấp huyện, việc bố trí không đủ số lượng đại biểu chuyên trách, ở cấp xã, có trường hợp Phó Chủ tịch HĐND xã phải kiêm nhiệm thêm công việc hành chính do UBND phân công, khiến vai trò chuyên trách cho HĐND bị loãng.
Cần xác lập cơ chế độc lập cho HĐND
Để tháo gỡ, nhiều ý kiến cho rằng cần nghiên cứu xác lập cơ chế quản lý riêng cho nhân sự HĐND chuyên trách, ít nhất là trong khâu nhận xét, đánh giá, xếp loại. HĐND cấp tỉnh hiện nay đã có Văn phòng riêng; hoàn toàn có thể xem xét mô hình tương tự, hoặc ít nhất là một bộ phận độc lập trong Văn phòng HĐND và UBND cấp xã. “Nếu không thể tách riêng cơ quan HĐND, thì cũng phải quy định rõ: Thường trực HĐND chịu trách nhiệm đánh giá đại biểu chuyên trách. UBND chỉ hỗ trợ hành chính, không tham gia đánh giá nội dung công việc. Có như vậy mới bảo đảm HĐND thật sự là cơ quan quyền lực, không bị phụ thuộc”, ông Dũng nhấn mạnh.
Từ góc nhìn rộng hơn, đây không chỉ là vấn đề kỹ thuật tổ chức, mà còn là bài toán khẳng định vị thế quyền lực nhân dân trong mô hình chính quyền địa phương 2 cấp. Nếu HĐND không có cơ chế nhân sự độc lập, thì vai trò đại diện, giám sát của cơ quan dân cử khó phát huy. Nếu bài toán công chức hỗ trợ HĐND đang cho thấy sự lúng túng, thì vấn đề quản lý đại biểu chuyên trách càng đặt ra thách thức lớn hơn. Đây không chỉ là câu chuyện nhân sự, mà còn là “thước đo” khẳng định quyền lực nhân dân ở cơ sở có thực chất hay không; muốn HĐND thật sự là cơ quan quyền lực, không thể để đại biểu chuyên trách - “bộ não” của HĐND - đánh giá, xếp loại bởi chính cơ quan mà họ có trách nhiệm giám sát.
Câu trả lời cuối cùng phải đến từ cải cách thể chế: xác lập rõ ràng cơ chế quản lý độc lập cho nhân sự HĐND, bảo đảm HĐND có thực quyền, thực lực. Khi đó, cải cách theo Công văn 09 mới phát huy được giá trị, đưa HĐND cấp xã thật sự trở thành điểm tựa của dân chủ cơ sở trong mô hình chính quyền địa phương 2 cấp. Từ những phân tích trên, có thể thấy yêu cầu xác lập cơ chế độc lập cho HĐND không chỉ là vấn đề tổ chức, mà là bước đi tất yếu để khẳng định vai trò của cơ quan dân cử trong hệ thống chính quyền địa phương 2 cấp. Điều này rất cần được xác lập rõ ràng gắn với chuẩn bị cho bầu cử HĐND cấp xã nhiệm kỳ 2026 - 2031, cũng chính là thời điểm cần xem xét, bố trí đội ngũ đại biểu HĐND có chất lượng, đủ năng lực, bản lĩnh và tâm huyết với công việc giám sát, quyết định các vấn đề quan trọng của địa phương.
Yêu cầu đặt ra là việc lựa chọn, cơ cấu nhân sự các Ban của HĐND nhiệm kỳ tới phải theo hướng chuyên sâu, ổn định, có tính kế thừa và phát huy được năng lực chuyên trách. Trên cơ sở đó, cần gắn công tác nhân sự với cải cách thể chế: xác lập rõ ràng thẩm quyền quản lý, đánh giá, xếp loại đại biểu chuyên trách thuộc HĐND, tách bạch với khâu quản lý hành chính của UBND. Đây sẽ là điều kiện tiên quyết để HĐND thực sự độc lập, khách quan trong thực thi chức năng quyết định và giám sát, đồng thời nâng cao chất lượng hoạt động của các Ban HĐND - nhất là trong bối cảnh nhiệm kỳ mới, mô hình chính quyền địa phương 2 cấp đòi hỏi tính chuyên nghiệp và tinh gọn hơn.
