Biển Đông trở thành chuyện toàn cầu

Vụ kiện Biển Đông được Tòa trọng tài ra phán quyết vào ngày 12/7/2016 là vụ kiện liên quan đến các thực thể bị Trung Quốc chiếm đóng trái phép trên Biển Đông. Tòa trọng tài ra phán quyết có lợi đối với nguyên đơn là Philippines, khi bác bỏ yêu sách cái gọi là “đường 9 đoạn” mà Trung Quốc đơn phương đưa ra để yêu sách chủ quyền phi pháp với hầu hết các khu vực trên Biển Đông.

Phớt lờ phán quyết Tòa trọng tài

Vào thời điểm đó, Bộ Ngoại giao Trung Quốc đã tuyên bố: "Sự tồn tại (của Tòa trọng tài) là bất hợp pháp, và bất kỳ phán quyết nào mà Tòa trọng tài đưa ra đều vô hiệu, không mang tính ràng buộc". Trên thực tế, Trung Quốc đã thành công trong việc chiếm giữ xây dựng trái phép 7 đảo nhân tạo và biến chúng thành căn cứ quân sự.

Trung Quốc xây dựng đường băng và nhiều cơ sở quân sự trên các đảo nhân tạo bồi đắp trái phép trên Biển Đông. Ảnh: AP

Sau hội nghị thượng đỉnh Mỹ - Trung hồi tháng 9/2015, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình nói: “Trung Quốc không có ý định theo đuổi việc quân sự hóa Biển Đông”, song trên thực tế, nước này lại làm ngược lại. Tháng 2/2016, Bộ Ngoại giao Trung Quốc giải thích rằng việc “triển khai một số lượng hạn chế các cơ sở quốc phòng tại đảo nhân tạo thuộc quần đảo Trường Sa (của Việt Nam) là để thực hiện quyền tự vệ mà một quốc gia có chủ quyền được hưởng theo luật pháp quốc tế, và nó không liên quan gì đến hành vi quân sự hóa”.

Từ thực tế này, rõ ràng là Trung Quốc đang phớt lờ nghĩa vụ tôn trọng phán quyết của Tòa trọng tài, và tiếp tục các hoạt động đi ngược lại với luật pháp quốc tế.

Tháng 11/2002, Trung Quốc đồng thuận với các nước ASEAN về Tuyên bố ứng xử của các bên ở Biển Đông (DOC). Tuyên bố cam kết (cùng với những điều khác) việc tuân thủ Hiến chương Liên hợp quốc, Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển (UNCLOS), Hiệp ước Thân thiện và hợp tác ở Đông Nam Á (TAC), cùng với nghị quyết về việc giải quyết các tranh chấp lãnh thổ bằng biện pháp hòa bình. Tuyên bố cũng thiết lập sự kiềm chế đối với các hành động có thể khiến xung đột gia tăng. Tuy nhiên, Trung Quốc đã phớt lờ DOC và tiếp tục thực hiện các hành vi xâm chiếm trên Biển Đông.

Sau phán quyết của Tòa trọng tài, lãnh đạo Trung Quốc đưa ra một tuyên bố tại hội nghị thượng đỉnh giữa nước này và ASEAN, tổ chức tại Lào ngày 7/9/2016. Tuyên bố này nhắc đến mục tiêu kết thúc các cuộc đàm phán trong nửa đầu năm 2017 để nhanh chóng hoàn tất Bộ quy tắc ứng xử ở Biển Đông (COC).

Song cho đến nay, mục tiêu này vẫn chưa thể đạt được. Trọng tâm giờ đây là các hành động của Trung Quốc nhằm loại trừ các quốc gia ngoài khu vực khỏi các quyết định liên quan đến COC. Trung Quốc đang tăng cường sức ép nhằm ngăn cản các quốc gia ven biển tham gia các cuộc tập trận quân sự hoặc phát triển tài nguyên dưới đáy biển với các nước ngoài khu vực.

Dù vậy, các nước thuộc khối ASEAN vẫn đang nỗ lực đàm phán với Trung Quốc, với hy vọng nước này sẽ tôn trọng các thỏa thuận ràng buộc pháp lý mới. Do đó, còn quá sớm để nhận định pháp quyền đã được thiết lập ở Biển Đông thông qua việc ký kết “Bộ quy tắc ứng xử”.

Lực lượng hải quân thứ hai

Theo luật Hải cảnh Trung Quốc ban hành ngày 1/2/2021, cụm từ “vùng biển thuộc quyền tài phán của Trung Quốc” được sử dụng thay cho “đường 9 đoạn”. Đến ngày 8/3, Chủ tịch Nhân đại Trung Quốc Lật Chiến Thư tuyên bố trong báo cáo của Ủy ban Thường vụ rằng, mục đích thành lập lực lượng hải cảnh là “để thực thi tư tưởng của Chủ tịch Tập Cận Bình về củng cố quân đội, đáp ứng nhu cầu phát triển quốc phòng và quân đội trong thời kỳ mới”.

Chiến hạm Australia, Mỹ và Nhật Bản diễn tập tại Biển Philippines, ngày 21/7/2020. Ảnh: US Navy

Điều này cho thấy rõ rằng, lực lượng hải cảnh về bản chất là một lực lượng hải quân thứ hai của Trung Quốc. Sự phối hợp giữa hải cảnh và hải quân bắt đầu với các cuộc tập trận chung vào tháng 7/2020 trên đảo Phú Lâm thuộc quần đảo Hoàng Sa của Việt Nam bị Trung Quốc chiếm đóng trái phép.

Vào ngày 21/3/2021, chính phủ Philippines xác nhận khoảng 220 tàu cá, được cho là lực lượng dân quân biển của Trung Quốc, đang neo đậu cách đảo Bataraza và Palawan khoảng 175 hải lý về phía tây, gần quần đảo Trường Sa của Việt Nam. Philippines phản đối mạnh mẽ, nhưng không thể tự mình di dời tàu cá Trung Quốc.

Đến ngày 3/4, lực lượng vũ trang Philippines thông báo họ đã xác nhận sự hiện diện của một cấu trúc mới. Nếu đây là việc xây dựng đảo nhân tạo thứ 8, nó thể hiện sự thách thức trắng trợn của Trung Quốc đối với phán quyết về Biển Đông của Tòa trọng tài và cộng đồng quốc tế. Lối hành xử hăm dọa mà Trung Quốc xem như một biện pháp thay đổi thực trạng vẫn tiếp diễn ở Biển Đông.

Việc xử lý lực lượng dân quân trong chiến thuật “vùng xám” này là một vấn đề mới trong luật pháp quốc tế.

Chắc chắn, nguồn gốc của các vấn đề trên Biển Đông nằm ở việc giải quyết tranh chấp lãnh thổ giữa các quốc gia trong vùng biển. Tuy nhiên, việc Trung Quốc phớt lờ phán quyết của Tòa trọng tài và đơn phương thay đổi hiện trạng bằng sự áp chế sẽ khiến Biển Đông bị chi phối bởi nguyên tắc vũ lực hơn là pháp quyền.

“Chiến lược Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương tự do và rộng mở” (FOIP) là khuôn khổ mà Nhật Bản, Mỹ, Australia và Ấn Độ (nhóm Bộ tứ) đưa ra. Đây là những quốc gia phản đối hành xử của Trung Quốc ở Biển Đông.

Việc Pháp, Đức và Anh tham gia các cuộc tập trận chung dựa trên FOIP nhấn mạnh rằng, Biển Đông không chỉ còn là một vấn đề khu vực, mà đã mang tính toàn cầu. Vì vậy, mọi quốc gia quan tâm phải hành động để bảo đảm pháp quyền và duy trì các giá trị phổ quát, bao gồm quyền tự do hàng hải và giải quyết các tranh chấp trong hòa bình.

Việt Anh (Theo Diplomat)