Bỏ thuế khoán có giúp hộ kinh doanh muốn thành doanh nghiệp?

Nhìn từ mục tiêu chính sách...

Dường như, cải cách về thuế đang được lựa chọn là “điểm đột phá” trong chuyển đổi phương thức hoạt động và quản trị của hộ kinh doanh. Theo logic, khi hộ kinh doanh phải thực hiện các hạch toán thu chi, làm bảng biểu kế toán và chịu trách nhiệm đóng góp ngân sách... tương tự như một doanh nghiệp được quy định trong Luật Doanh nghiệp, hoạt động kinh doanh của họ đã được chính thức hóa. Bước tiếp theo là khuyến khích họ tham gia vào khu vực chính thức về mặt pháp lý, một nhiệm vụ có thể sẽ thuận lợi hơn với các chính sách hướng tới đơn giản hóa thủ tục hành chính, giảm thiểu tối đa thanh, kiểm tra, cũng như các ưu đãi về thuế, tiếp cận tín dụng cho doanh nghiệp mới tham gia thị trường theo Nghị quyết 198/2025/QH15 về một số cơ chế, chính sách đặc biệt phát triển kinh tế tư nhân được Quốc hội thông qua vào giữa tháng 5-2025 vừa qua.

Từ cách tiếp cận này, nhóm đối tượng phải chuyển đổi sang kê khai thuế theo doanh thu thực tế từ ngày 1-6-2025 theo Nghị định 70/2025/NĐ-CP được xác định là các hộ và cá nhân kinh doanh có doanh thu từ 1 tỉ đồng/năm trở lên. Tùy theo nhóm ngành, mức thuế sẽ khác nhau, chẳng hạn với nhóm hàng ăn uống, thuế suất là 4,5%/doanh thu (gồm 3% thuế giá trị gia tăng, 1,5% thuế thu nhập cá nhân); với nhóm kinh doanh bán hàng hóa (bán buôn, bán lẻ), nộp 1,5%/doanh thu (gồm 1% thuế giá trị gia tăng và 0,5% thuế thu nhập cá nhân)... Các nhà quản lý tính toán, mức thuế mà hộ kinh doanh phải nộp sau khi áp dụng kê khai theo doanh thu thực tế sẽ tương đương mức thuế khoán hàng năm. Như vậy, chỉ cần giảm thiểu được mức chi phí mà hộ kinh doanh phải chịu khi thực hiện kê khai thuế theo doanh thu thực tế, bằng cách hỗ trợ trang bị máy tính tiền hay phần mềm kế toán, hỗ trợ đào tạo nhân lực quản trị..., đồng thời chấp nhận một giai đoạn chuyển tiếp mà những chệch choạc, sai sót được khoan dung, chính sách sẽ băng băng tiến thẳng vào cuộc sống.

Sự sắp xếp tưởng chừng rất chặt chẽ và hợp lý như trên chưa tính tới một nửa động lực còn lại, hộ kinh doanh nhận được lợi ích gì khi thực hiện kê khai thuế theo doanh thu thực tế. Dù thực hiện việc quản trị như một doanh nghiệp, hộ kinh doanh lại chưa có địa vị pháp lý rõ ràng theo các quy định hiện tại của pháp luật. Theo điều 101 và 104 của Bộ luật Dân sự 2015, tư cách chủ thể của hộ gia đình và hợp tác đã bị loại bỏ, vì vậy, các đơn vị kinh tế này khó thực hiện các giao dịch kinh tế, ví dụ, tiếp cận tín dụng ngân hàng.

Muốn bước vào khu vực chính thức một cách toàn diện và được tiếp cận các ưu đãi theo chủ trương hỗ trợ kinh tế tư nhân, hộ kinh doanh cần phải chuyển đổi thành doanh nghiệp. Vấn đề nằm ở chỗ, việc chuyển đổi này khiến họ không chỉ phải chịu các chi phí kế toán, kê khai thuế kể trên. Theo Nghiên cứu “Kinh tế tư nhân Việt Nam: Năng suất và Thịnh vượng” do Economia Việt Nam thực hiện năm 2019, chi phí tuân thủ quy định pháp luật đối với khởi sự doanh nghiệp hay hộ kinh doanh sau chuyển đổi ước tính khoảng 181,2 triệu đồng/năm. Câu chuyện cân bằng lợi ích và chi phí có thể phải nhìn nhận theo một cách khác, sát với thực tế thị trường hơn, trong đó, điểm mấu chốt là phải giảm thiểu được chi phí tuân thủ hàng năm cho hộ kinh doanh chuyển sang khu vực chính thức.

Để hộ kinh doanh muốn thành doanh nghiệp

TS. Lê Duy Bình, Giám đốc Economica Việt Nam, cho rằng trước khi thực hiện các cải cách về thuế, bảo hiểm xã hội..., phải xác định được địa vị pháp lý của hộ kinh doanh, phù hợp với thông lệ quốc tế và điều kiện của Việt Nam.

Về bản chất, đây là hình thức kinh doanh cá thể của cá nhân kinh doanh hay doanh nghiệp cá thể (sole trader hay sole prietorship). Trong Luật Doanh nghiệp, hình thức này tồn tại dưới tên gọi doanh nghiệp tư nhân (private enterprise), không được phân biệt rõ với các hình thức doanh nghiệp khác được quy định trong luật, chịu các chính sách tương tự, do đó, ngày càng trở nên kém hấp dẫn.

Năm 2022, chỉ khoảng 1.344 doanh nghiệp trong tổng số 148.533 doanh nghiệp thành lập mới được đăng ký theo hình thức doanh nghiệp tư nhân, tương ứng 0,9% doanh nghiệp mới thành lập lựa chọn là doanh nghiệp tư nhân. Con số này rất thấp so với mức 20% của Singapore, 61% của Malaysia, hơn 73% tại Mỹ, hay 80-90% ở nhiều nước thuộc Liên minh châu Âu. Chúng ta phải thay đổi thực trạng này, từ đó, đưa hộ kinh doanh trở thành doanh nghiệp cá thể đúng như bản chất của họ.

Theo TS. Lê Duy Bình, đầu tiên, địa vị pháp lý của hộ kinh doanh tương đương doanh nghiệp cá thể, vì thế, chủ thể kinh doanh phải là cá nhân. Quan hệ giao dịch dân sự giữa doanh nghiệp cá thể với các tổ chức, cá nhân khác sẽ do pháp nhân là cá nhân chủ doanh nghiệp thực hiện. Điều này sẽ giải quyết được vướng mắc trong tiếp cận tín dụng của hộ kinh doanh với các tổ chức tín dụng cũng như nhiều vướng mắc khác liên quan tới hóa đơn, chứng từ, bảo hiểm xã hội...

Thứ hai, do đây là hình thức kinh doanh cá thể, khuôn khổ pháp luật, chi phí tuân thủ cho hoạt động này phải nhỏ, đơn giản, dễ thực hiện, tương đương với hộ kinh doanh hiện nay.

Thứ ba, theo thông lệ thế giới, hình thức kinh doanh cá thể do cá nhân làm chủ sẽ phải chịu thuế thu nhập cá nhân. Ở những quy mô doanh nghiệp cá thể nhất định, chúng ta có thể vẫn áp dụng hình thức kê khai chi phí đầu vào, đầu ra; tuy nhiên, ở quy mô lớn hơn, quy định hóa đơn chứng từ sẽ siết chặt hơn để quản lý mức lợi nhuận thu được, làm căn cứ tính thuế thu nhập cá nhân.

Xin lưu ý, vì thuế thu nhập cá nhân là thuế lũy tiến, khi doanh nghiệp cá thể lớn lên, để tối ưu hóa lợi ích về kinh tế, họ sẽ lựa chọn tự chuyển hình thức công ty để có thể thực hiện khấu trừ chi phí đầu vào đầy đủ hơn, tránh phải đóng mức thuế thu nhập cá nhân ở thang bậc cao và hưởng mức thuế thu nhập doanh nghiệp ở mức thấp hơn nhiều, đặc biệt là mức thuế dành cho doanh nghiệp nhỏ và siêu nhỏ đang được ưu đãi và tới đây có thể còn thấp hơn với các chính sách khuyến khích dự kiến dành cho doanh nghiệp nhỏ và vừa đang được đề xuất.

“Luật Doanh nghiệp 2020 đang được sửa đổi mang đến cơ hội có một không hai để xác lập vị trí pháp lý cho hộ kinh doanh. Cần phải bình dân hóa hình thức doanh nghiệp tư nhân, luật hóa nó thành doanh nghiệp cá thể, với các khuôn khổ phù hợp với bản chất hoạt động kinh doanh này là kinh doanh cá thể, giảm thiểu chi phí tuân thủ xuống mức tương đương với mức của các hộ kinh doanh hiện nay. Tất nhiên, một phương án khác là xây dựng luật riêng cho hộ kinh doanh, nhưng với nhu cầu chuyển đổi nhanh theo chỉ đạo từ cấp lãnh đạo cao nhất, chúng ta nên tận dụng ngay việc sửa đổi Luật Doanh nghiệp lần này để đạt được cải cách rất lớn trong hoạt động của hộ kinh doanh nói riêng và môi trường kinh doanh Việt Nam nói chung”, TS. Lê Duy Bình khuyến nghị.

Trở lại quy định kê khai thuế với hộ kinh doanh có doanh thu từ 1 tỉ đồng/năm trở lên hiện đã có hiệu lực, vị chuyên gia này cho rằng, chúng ta vẫn có thể tiếp tục thi hành một cách khoan dung, phù hợp hơn để hộ kinh doanh làm quen với phương thức quản trị chuẩn mực hơn. Sau khi Luật Doanh nghiệp được sửa đổi để quy định cụ thể hơn về hình thức doanh nghiệp cá thể, doanh nghiệp một chủ thay thế cho các quy định hiện nay về doanh nghiệp tư nhân, chúng ta sẽ sửa đổi các quy định liên quan tương thích với các điều khoản mới trong luật. Chúng ta cần dọn chỗ thuận lợi để các hộ kinh doanh chuyển vào với một địa vị pháp lý rõ ràng, rồi từ đó sẽ tiến hành cải cách các quy định về thuế, bảo hiểm xã hội và các quy định liên quan khác. Đó mới là cách tiếp cận căn cơ, bài bản, có tính hệ thống với tầm nhìn lâu dài và sẽ được các hộ kinh doanh cá thể đón nhận và tuân thủ một cách tự nguyện, hiệu quả hơn.

Khánh Nguyên