Cá mập voi ở Maldives bị đe dọa

Gần như mọi thời điểm trong năm, đảo san hô South Ari của Maldives luôn tấp nập du khách. Một trong những hoạt động được yêu thích nhất là bơi cùng cá mập voi.

Bởi loài này có bản tính hiền lành, du khách có thể thoải mái bơi quanh và chụp ảnh. Dù bị vây quanh, những con cá mập vẫn di chuyển qua các rặng san hô để kiếm các loài phù du, chúng dường như không để ý tới sự ồn ào xung quanh, theo South China Morning Post.

Hiểm họa từ du lịch

South Ari nói riêng và Maldives nói chung là một trong số ít những địa điểm trên thế giới có dịch vụ bơi cùng cá mập voi quanh năm.

Dù an toàn với con người, hoạt động này tạo ra những nguy hiểm tiềm tàng cho cá mập voi. Số lượng cá mập voi đang giảm mạnh ở quy mô toàn cầu. Hoạt động du lịch không được kiểm soát đe dọa khả năng sinh tồn của loài này.

Cá mập voi giúp duy trì sự cân bằng của hệ sinh thái biển. Cá mập voi ăn sinh vật phù du và rong biển, đóng một vai trò quan trọng trong chuỗi thức ăn của đại dương.

Cá mập voi trưởng thành có thể dài tới 18 m, dù vậy hiếm khi người ta bắt gặp những cá thể dài hơn 10 m bên ngoài khu vực quần đảo Galapagos ở phía tây lục địa Nam Mỹ. Những cá thể ở Maldives hầu hết đều chưa trưởng thành.

Ngoài Nam Mỹ và Ấn Độ Dương, cá mập voi cũng có thể quan sát thấy ở Mexico, Philippines, Mozambique, Tanznia hay Indonesia.

Cảnh du khách bám theo cá mập voi ở South Ari. Ảnh: Matt Reichel.

Theo nghiên cứu thực địa do tổ chức phi chính phủ Maldives Whale Shark Research Programme (MWSRP) tiến hành, số lượng cá mập voi đến đảo san hô South Ari đã giảm từ 48 cá thể năm 2014 xuống chỉ còn 32 cá thể năm 2019.

Đồng thời, số cá mập voi bị thương nặng được quan sát thấy cũng tăng lên. Năm 2006, chỉ 24% cá thể cá mập voi được quan sát thấy với những vết thương lớn. Tới năm 2019, con số này là 45%.

"Những vết thương như vậy phần lớn do chân vịt của tàu thuyền. Dù không thể xác định những vết thương có xảy ra trong khu vực bảo tồn thủy sinh hay không, số lượng cá thể bị thương trùng khớp với sự gia tăng hoạt động của tàu thuyền ở khu vực", Chloe Winn, điều phối viên của MWSRP, cho biết.

Chuyên gia của MWSRP cho biết thêm việc du khách tụ tập thành đám đông trên biển khiến cá mập voi bị căng thẳng. MWSRP đã quan sát thấy những trường hợp có trên 20 tàu chở đầy du khách mỗi lần tổ chức chụp ảnh với cá mập voi.

Jennifer Garnett, một du khách tới thăm South Ari hồi tháng 4, thuật lại khung cảnh mà cô chứng kiến trong chuyến chụp ảnh cá mập voi.

"Hoàn toàn hỗn loạn. Có tới 50 tàu, hàng trăm người trên mặt nước, đuổi theo một con cá voi tại rặng san hô. Tôi nghĩ con cá mập voi khó mà bơi được khi bốn phía xung quanh là người", Garnett nói.

Garnett cho biết cô từng bơi cùng cá mập voi ở Mexico và Galapagos, tình hình ở hai địa điểm trên an toàn và ít hỗn loạn hơn tại South Ari.

Trong khi đó, đại diện của MWSRP cho biết cá mập thường bị căng thẳng bởi các loại tàu di chuyển ở tốc độ cao.

"Chúng tôi chứng kiến những con tàu di chuyển ở tốc độ cao tại các khu vực bảo tồn. Hành vi này gây hại cho cá mập voi, chúng thường tìm tới các khu vực bảo tồn để phục hồi sau thời gian lặn sâu", cô Winn nói.

Cá mập voi di chuyển ở các vùng san hô nông để nghỉ ngơi, cân bằng lại nhiệt độ cơ thể sau thời gian chúng di chuyển ở những tầng nước sâu, lạnh, với nồng độ oxy thấp. Cá mập có thể tránh tương tác với con người bằng cách bơi nhanh hơn, lặn sâu hơn, nhưng điều này ảnh hưởng tới quá trình phục hồi cơ thể của chúng.

Luật trên giấy

Khách du lịch quốc tế đã trở thành nguồn thu ngày càng quan trọng với Maldives. Bên cạnh đánh cá, lặn biển là cần câu cơm không thể thiếu với ngư dân địa phương, đặc biệt kể từ khi Maldives cấm săn bắn cá mập năm 1995.

Chính phủ Maldives đưa đảo san hô South Ari vào danh sách khu vực bảo tồn thủy sinh từ 2009. Đến 2019, Cơ quan Bảo vệ Môi trưởng Maldives (EPA) ban hành bộ quy tắc ứng xử dành cho hoạt động du lịch ngắm cá mập voi ở South Ari.

Theo đó, du khách và thợ lặn phải giữ khoảng cách tối thiểu 3 m và không được chụp ảnh cá mập voi. Du khách không được chạm vào cơ thể hoặc cản đường di chuyển của cá theo bất cứ cách nào.

Tàu thuyền bị cấm di chuyển nhanh hơn 10 hải lý/giờ tại khu vực bảo tồn. Mỗi tàu chỉ được phép có không quá 12 người xuống nước trong mọi thời điểm.

Tuy vậy, không có cơ chế bắt buộc thi hành các biện pháp trên, Giám đốc EPA Yoosuf Rilwan cho biết.

"Cá mập voi được bảo vệ theo luật đặc biệt dành cho các sinh vật bị đe dọa. Nhưng luật không được thực thi bởi thiếu ngân sách. Bởi không có kế hoạch quản lý chính thức, lực lượng chức năng không được triển khai tới South Ari", ông Rilwan nói.

Du khách tại South Ari. Ảnh: Matt Reichel.

Hầu hết tàu đuổi theo cá mập voi ở South Ari thuộc về các khu nghỉ dưỡng tại khu vực này, chúng được vận hành bởi các công ty được các khu nghỉ dưỡng thuê dịch vụ.

Đại diện của MWSRP cho biết các công ty tuân thủ quy tắc ứng xử theo nhiều mức độ khác nhau, tuy nhiên công nhận hầu hết đều giải thích quy định cho khách du lịch.

Conrad Maldives Rangali Island là một trong số các khu nghỉ dưỡng có một chuyên gia thủy sinh vật học hướng dẫn du khách trước khi họ đi ngắm cá mập voi.

"Hướng dẫn chủ yếu tập trung vào những việc được làm và không được làm, không chạm vào cá, không chụp ảnh, giữ khoảng cách khi bơi", Rachelle Hill, giám đốc truyền thông của Conrad, cho biết.

Clara Canovas Perez, nhà khoa học của MWSRP, cho biết có nhiều yếu tố dẫn đến những hành vi sai phạm của du khách.

"Đôi khi là rào cản ngôn ngữ khiến du khách không hiểu hết hướng dẫn. Một số thì chủ tâm không muốn tuân theo quy định. Một số du khách mắc lỗi vì họ bơi lặn không giỏi", bà Perez nói.

Theo chuyên gia của MWSRP, để bảo vệ hiệu quả loài cá mập voi, cần có sự can dự quyết liệt của lực lượng thực thi pháp luật, với Mexico là một ví dụ tiêu biểu.

Quốc gia Trung Mỹ chứng kiến ngành du lịch cá mập voi bùng nổ trong những năm qua. Số du khách đăng ký dịch vụ này tới hơn 12.000 người mỗi năm.

Theo quy định quản lý các khu vực cá mập voi chủ yếu sinh sống, hướng dẫn viên và thuyền trưởng phải được đào tạo và kiểm tra năng lực. Tàu thuyền phải được đăng ký, gắn thẻ và giám sát nhằm ngăn chặn việc xâm nhập trái phép khu vực bảo tồn.

Thuyền trưởng hoặc hướng dẫn viên vi phạm quy định có thể bị tước chứng chỉ hành nghề, khoản tiền phạt tới 13.000 USD, thậm chí ngồi tù đến 9 năm.

Tại vịnh La Paz, một trong các khu vực cá mập voi sinh sống chủ yếu, từ khi quy định mới được thực hiện, tình hình đã được cải thiện. Năm 2022, tỷ lệ cá voi bị thương chỉ còn 48%, so với mức 77% của năm 2017.

Duy Anh