Cách mạng Tháng Tám trên quê hương Xô viết Nghệ Tĩnh: Mười ngày làm nên lịch sử

Thắp sáng lại ngọn lửa cách mạng từ trong bão táp

Cuối năm 1940, Nhật kéo quân vào Đông Dương. Tình thế cách mạng chuyển sang một bước mới, Hội nghị lần thứ 8, Ban chấp hành Trung ương Đảng (tháng 5-1941) quyết định thành lập “Việt Nam độc lập đồng minh” (Việt Minh).

Tuy nhiên trong giai đoạn này, phong trào cách mạng ở Nghệ An và Hà Tĩnh gặp rất nhiều khó khăn, đặc biệt là sau vụ binh biến Rạng-Đô Lương (14-1-1941) do Đội Cung làm thủ lĩnh và vụ một số đảng viên ở huyện Hương Sơn tổ chức giết chết tên Phe-rây - chủ đồn điền sông Con ngày 15-5-1941. Hệ thống tổ chức Đảng bị khủng bố, phá vỡ, hầu hết đảng viên bị địch bắt. Mật thám Pháp, cùng với việc chém giết, tra tấn, tù đày còn dùng nhiều thủ đoạn để gây hoang mang nghi ngờ trong nội bộ Đảng, ly gián Đảng với nhân dân. Các đảng viên trung kiên đã kiên trì xây dựng lại tổ chức Đảng nhưng vẫn bị địch dùng mọi thủ đoạn để chống phá, khủng bố. Tổ chức Đảng và lực lượng cách mạng bị suy yếu, gặp rất nhiều khó khăn.

Ở Nghệ Tĩnh, từ cuối năm 1944, quân Nhật đưa vào 10.000 quân vào chiếm đóng, trở thành căn cứ lớn của chúng. Người dân Nghệ An và Hà Tĩnh phải chịu cảnh “một cổ hai tròng” với nhiều chính sách bóc lột, đàn áp dã man, hà khắc. Nạn đói năm 1945 đã khiến 100.000 người Nghệ Tĩnh bị chết đói.

Ngày 9-3-1945, Nhật hất cẳng Pháp. Phát xít Nhật đã thay thế thực dân Pháp cai trị trên toàn cõi Đông Dương. Tại Nghệ An và Hà Tĩnh, sau cuộc đảo chính 9-3-1945, quân Nhật thay thế quân Pháp, dựng nên chính quyền tay sai thân Nhật và thực hiện chính sách cai trị, bóc lột rất hà khắc gây nên nạn đói rất khủng khiếp. Ngoài ra, chúng còn lập ra các tổ chức thân Nhật như “Việt Nam ủng hộ độc lập đoàn” ở Nghệ An, “Tân dân đoàn” ở Hà Tĩnh nhằm khuếch trương thế lực phát xít Nhật, tung nhiều luận điệu bịp bợm để lôi kéo làm tay sai cho Nhật, đánh lạc hướng dư luận của nhân dân.

Lúc này, bối cảnh quốc tế và trong nước đã có nhiều biến chuyển lớn lao và nhanh chóng. Phe phát xít sắp thất bại hoàn toàn. Nắm bắt thời cơ, Trung ương Đảng đã có chỉ thị “Nhật - Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta”. Việt Minh nhiều địa phương đã lãnh đạo nhân dân phá kho thóc Nhật để cứu đói, chuẩn bị lực lượng khởi nghĩa giành chính quyền.

Song, lúc này, Đảng bộ của 2 tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh đều chưa được khôi phục. Hàng ngàn đảng viên và quần chúng mới ra tù nhưng vẫn chưa có tổ chức để tiếp tục hoạt động. Lực lượng đảng viên vẫn chưa có đầu mối để liên lạc với Trung ương. Sau khi ra tù trở về ai cũng nóng lòng đẩy mạnh phong trào, chuẩn bị khởi nghĩa giành chính quyền. Nhưng vì mỗi người hoạt động mỗi địa bàn, lại ở các thời kỳ khác nhau, mỗi nhà tù khác nhau; lúc bị bắt, khi được tha cũng mỗi người một hoàn cảnh và điều kiện khác nhau... nên cũng có nhiều ý kiến khác nhau về việc khôi phục lại Đảng bộ, thậm chí hoài nghi lẫn nhau.

Nguyễn Xuân Linh – người cầm đuốc lửa

Trong tình hình đó, muốn khôi phục các Đảng bộ một cách thận trọng và vững chắc cần có thời gian. Nhưng thời cơ khởi nghĩa đang đến rất gần, rất nhanh. Nếu không nắm bắt và tận dụng tốt thì nó sẽ không bao giờ trở lại. Đồng chí Nguyễn Xuân Linh đã cùng một số cựu chính trị phạm 2 tỉnh Nghệ - Tĩnh nhận thức sâu sắc điều này nên chủ trương thành lập Ban vận động Việt Minh liên tỉnh Nghệ - Tĩnh để tập hợp lực lượng, gây dựng phong trào ở hai tỉnh. Đây là sáng kiến táo bạo kết tinh trí tuệ, bản lĩnh và là cống hiến tuyệt vời của đồng chí Nguyễn Xuân Linh để vừa khắc phục tình trạng khủng hoảng lãnh đạo của phong trào cách mạng, vừa mở đường cho việc khôi phục tổ chức Đảng ở Nghệ Tĩnh và phong trào cách mạng ở cả hai tỉnh.

Đồng chí Nguyễn Xuân Linh. Ảnh tư liệu

Ngày 19-5-1945, Hội nghị thành lập Ban vận động Mặt trận Việt Minh liên tỉnh Nghệ-Tĩnh được tổ chức tại nhà đồng chí Mười Uyển (thành phố Vinh). Hội nghị quyết định bắt liên lạc với các cựu chính trị và quần chúng cách mạng ở các huyện để lập ra các cấp bộ Việt Minh ở cơ sở để lãnh đạo nhân dân đấu tranh chống chính sách cướp bóc của phát xít Nhật, chuẩn bị lực lượng giành chính quyền khi thời cơ đến. Đồng chí Nguyễn Xuân Linh được cử làm Trưởng ban vận động và chịu trách nhiệm liên lạc với Trung ương.

Không đầy 1 tháng sau, đồng chí Nguyễn Xuân Linh liên lạc được với Trung ương và tiếp nhận chỉ thị "Nhật - Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta" để về triển khai ở địa phương.

Việt Minh liên tỉnh Nghệ Tĩnh đã nhanh chóng tập hợp được đội ngũ và khẩn trương tổ chức hoạt động: Thành lập Xưởng in Phạm Hồng Thái, xuất bản báo Kháng địch để tuyên truyền, giáo dục, kêu gọi quần chúng tham gia Việt Minh; Vạch mặt bản chất của phát xít Nhật và các thủ đoạn bịp bợm của chính quyền thân Nhật; Phổ biến, giải thích về đường lối, chủ trương của Trung ương Đảng và Việt Minh; Củng cố mối đoàn kết, thống nhất trong Đảng…

Dưới sự lãnh đạo của Việt Minh liên tỉnh, phong trào đấu tranh chống Nhật đã được tập hợp và phát triển. Từ tháng 5 đến tháng 7-1945 ở Nghệ An có 259 cuộc đấu tranh. Ở Hà Tĩnh, các huyện đều có các cuộc đấu tranh nổ ra. Cùng với sự phát triển của phong trào là sự kiện toàn hệ thống tổ chức Việt Minh và các đoàn thể cứu quốc như Thanh niên cứu quốc, Phụ nữ cứu quốc, Văn hóa cứu quốc… Đặc biệt là thành lập các đội vũ trang tuyên truyền để chuẩn bị lực lượng cho tổng khởi nghĩa.

Ngày 8-8-1945, tại nhà ông Hoàng Viễn (làng Châu Sơn, sau là xã Hưng Châu, huyện Hưng Nguyên), đồng chí Nguyễn Xuân Linh đã chủ trì Đại hội đại biểu Việt Minh liên tỉnh để kiểm điểm tình hình và bàn kế hoạch chuẩn bị tổng khởi nghĩa. Đại hội đã đề ra các nhiệm vụ cần kíp là: Gấp rút chuẩn bị lực lượng, nhất là các đội tự vệ, tiểu tổ du kích, thực hiện khẩu hiệu quân sự hóa toàn dân, đẩy mạnh mọi mặt công tác, tích cực chuẩn bị để khi thời cơ đến sẽ khởi nghĩa giành chính quyền; chia hai tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh thành 6 phân khu, phân công cán bộ phụ trách các phân khu; chuẩn bị vũ khí và lực lượng đón quân Đồng Minh vào tước khí giới của quân Nhật và sẵn sàng đối phó nếu họ có ý đồ xâm lược; trừng trị Việt gian, phản động.

Đại hội đã bầu Ban Chấp hành Việt Minh liên tỉnh gồm 7 người, do đồng chí Nguyễn Xuân Linh làm Bí thư. Đây chính là ban lãnh đạo cao nhất của cuộc tổng khởi nghĩa trong Cách mạng Tháng Tám ở Nghệ Tĩnh.

Sáng kiến mang tầm vóc chiến lược

Đại hội vừa kết thúc thì nhận được tin Nhật Bản đầu hàng Đồng minh. Việt Minh liên tỉnh đã phát lệnh khởi nghĩa: “Bố trí ngay việc cướp chính quyền, lập Ủy ban nhân dân cách mạng…” và phát truyền đơn kêu gọi: “Hãy đoàn kết dưới ngọn cờ đỏ sao vàng của Việt Minh, đứng dậy đánh đổ Chính phủ Việt gian, lập chính quyền nhân dân cách mạng, sẵn sàng lực lượng đối phó với tất cả sức phản động”.

Ngay khi các đại biểu phân khu Nam Hà (gồm thị xã Hà Tĩnh, Can Lộc, Thạch Hà, Cẩm Xuyên, Kỳ Anh) dự Đại hội về đến thị xã Hà Tĩnh thì nhận được tin Nhật đầu hàng Đồng minh. Dựa vào Nghị quyết Đại hội, Việt Minh phân khu Nam Hà đã triệu tập hội nghị khẩn cấp, thành lập Ủy ban khởi nghĩa phân khu Nam Hà và tiến hành tổ chức lực lượng khởi nghĩa. Ngày 17-8-1945, các huyện Cẩm Xuyên, Thạch Hà khởi nghĩa giành chính quyền thắng lợi. Cũng ngày này, ở Can Lộc một nhóm thanh niên, trí thức yêu nước, có liên hệ với Việt Minh ở Hà Nội, đã chủ động đứng ra tổ chức lực lượng, giành chính quyền ở huyện rồi kéo quân về thị xã Hà Tĩnh. Ngày 18-8-1945, khởi nghĩa thắng lợi ở thị xã Hà Tĩnh, lập Chính phủ lâm thời cách mạng tỉnh Hà Tĩnh. Cùng ngày, các huyện Quỳnh Lưu, Kỳ Anh, Đức Thọ hoàn thành khởi nghĩa, thiết lập chính quyền cách mạng. Ngày 19-8, các huyện Nghi Xuân, Hương Sơn, Hưng Nguyên; ngày 21-8, Việt Minh giành chính quyền ở Vinh, thiết lập nên Ủy ban công nhân cách mạng lâm thời. Tiếp theo, các huyện ở Nghệ An tiếp tục khởi nghĩa, giành chính quyền. Ngày 22-8 có huyện Nghĩa Đàn; ngày 23-8 có Anh Sơn, Thanh Chương, Nam Đàn; ngày 25-8 có Nghi Lộc, Yên Thành; ngày 26-8 có Tương Dương.

Nhân dân tham gia khởi nghĩa giành chính quyền ở thành phố Vinh tháng 8-1945. Ảnh tư liệu

Chỉ trong 10 ngày, toàn tỉnh Nghệ Tĩnh – từ đồng bằng đến miền núi – đã đồng loạt khởi nghĩa thành công, giành chính quyền không đổ một giọt máu. Một chiến thắng thần tốc, mẫu mực, chứng minh năng lực tổ chức, bản lĩnh chính trị và sức mạnh đại đoàn kết dân tộc.

Nhìn lại, có thể thấy, Cách mạng Tháng Tám tại Nghệ Tĩnh có những điểm nổi bật rất riêng. Về tổ chức lãnh đạo: Việc thành lập Việt Minh liên tỉnh là một sáng kiến mang tầm vóc chiến lược, thể hiện sự thích ứng linh hoạt với thực tiễn cách mạng. Về huy động và tổ chức quần chúng, Việt Minh liên tỉnh đã đồng thời phát động các cuộc đấu tranh với xây dựng đội ngũ cứu quốc để đẩy mạnh phong trào nhanh chóng phát triển rộng khắp, thể hiện sự gắn kết giữa tổ chức và quần chúng. Và, Cách mạng Tháng Tám ở Nghệ Tĩnh đã thể hiện tinh thần chủ động, không giáo điều, không chờ chỉ thị chi tiết của cấp trên, không rập khuôn, Việt Minh liên tỉnh Nghệ Tĩnh đã vận dụng chủ trương Trung ương một cách sáng tạo, phù hợp với tình hình thực tế.

Tại sao lại là “Việt Minh liên tỉnh Nghệ Tĩnh” chứ không phải tách riêng từng tỉnh? Phải chăng các nhà cách mạng đã hiểu rất sâu sắc và phát huy đúng lúc, đúng chỗ sức mạnh của Nghệ Tĩnh - sự gắn kết văn hóa – lịch sử – con người của cả hai tỉnh. Phải chăng đó cũng là phát huy và làm hồi sinh tinh thần “Xô Viết Nghệ Tĩnh” trong một hình hài mới cách mạng và hiện đại hơn.

Bài học để lại

Cuộc Cách mạng Tháng Tám là dấu son của lịch sử dân tộc, và chiến thắng tại Nghệ Tĩnh là một chương đặc biệt trong bản hùng ca ấy. Từ đó, chúng ta rút ra những bài học quý giá cho hành trình phát triển đất nước hôm nay. Đó là: Kiên định con đường vì độc lập, dân chủ và hạnh phúc nhân dân. Mọi chính sách, chiến lược phải xuất phát từ lợi ích quốc gia dân tộc, đặt nhân dân vào vị trí trung tâm. Linh hoạt và sáng tạo trong hành động; Không giáo điều, không rập khuôn, mà cần đổi mới tư duy, nhạy bén nắm bắt và tận dụng thời cơ một cách sáng tạo, khai thác mọi tiềm năng từ thực tiễn. Phát huy khối đại đoàn kết dân tộc, xây dựng niềm tin, quy tụ mọi thành phần, khơi dậy ý chí dân tộc và nguồn lực xã hội. Xây dựng Đảng vững mạnh, đạo đức, tiên phong. Đảng cần là biểu tượng của trí tuệ, bản lĩnh và phẩm chất chính trị để dẫn dắt quốc gia trong bối cảnh toàn cầu hóa và diễn biến khó lường. Tiếp nối truyền thống – làm mới tương lai. Tinh thần thanh niên trí thức chủ động tiến hành khởi nghĩa cướp chính quyền ở Can Lộc rồi kéo quân về Hà Tĩnh, tinh thần đồng tâm giành chính quyền ở mọi huyện thị… là hình ảnh lịch sử cần được gìn giữ và truyền cảm hứng sáng tạo, chủ động trong học tập, lập nghiệp… cho thế hệ trẻ hôm nay.

Nghệ Tĩnh đã góp một phần xứng đáng trong chiến thắng vĩ đại của dân tộc, và vẫn đang nỗ lực để trở thành điểm sáng trong hành trình đổi mới, công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Từ ánh lửa cách mạng năm xưa, chúng ta bước vào kỷ nguyên mới – với niềm tin, trí tuệ và khát vọng vươn lên – vì một Việt Nam hùng cường, thịnh vượng và nhân văn.

PHAN THẮNG