Cái lợi có được đánh giá đúng mức?

Việt Nam cần phải có luật pháp và chính sách rõ ràng về quyền sở hữu trí tuệ để tránh biện pháp trả đũa của Mỹ. Ảnh minh họa Thành Hoa

Chiến tranh thương mại Mỹ - Trung thực sự bắt đầu từ tháng 4-2018 khi Chính phủ Mỹ đe dọa đánh thuế nhập khẩu 25% trên 50 tỉ đô la hàng hóa Trung Quốc. Ngày 6-7-2018, Mỹ thực hiện lời đe dọa, đánh thuế 25% trên 34 tỉ đô la hàng Trung Quốc; Trung Quốc phản ứng với biện pháp tương tự.

Ngày 23-8-2018, Mỹ lại đánh thuế 25% trên 16 tỉ đô la hàng Trung Quốc; Trung Quốc cũng phản ứng giống như trước. Ngày 24-9-2018, Mỹ tiếp tục áp thuế 10% trên 200 tỉ đô la hàng Trung Quốc; Trung Quốc đánh thuế 5-10% trên 60 tỉ đô la hàng Mỹ. Ngày 10-5-2019, Mỹ tăng thuế suất từ 10% lên 25% đối với 200 tỉ đô la hàng Trung Quốc; Trung Quốc cũng tăng thuế suất từ 5-10% lên 20-25% trên toàn bộ 110 tỉ đô la hàng Mỹ chịu thuế.

Sau cùng, ngày 14-5-2019, Tổng thống Mỹ Donald Trump ra lệnh cấm các công ty Mỹ giao dịch với Huawei và năm công ty chế tạo máy tính điện tử siêu việt (super computers) Trung Quốc vì lý do an ninh quốc gia. Mỹ cũng đe dọa sẽ đánh thuế 10-25% trên hơn 300 tỉ đô la hàng hóa Trung Quốc chưa bị đánh thuế. Sau hội nghị thượng đỉnh G-20 tại Osaka cuối tháng 6 vừa qua, Mỹ và Trung Quốc đồng ý trở lại bàn đàm phán, đại diện hai nước đã gặp nhau ở Thượng Hải ngày 30 và 31-7.

Trong thời gian một năm, từ quí 1-2018 đến quí 1-2019, việc đánh thuế nhập khẩu giữa Mỹ và Trung Quốc đã chuyển hướng nhập khẩu từ hai nước này sang các nước thứ ba. Theo Công ty Chứng khoán Nhật Nomura, Việt Nam hưởng lợi nhờ tăng xuất khẩu sang Mỹ, thay thế một số mặt hàng Trung Quốc bị đánh thuế như hàng điện tử, máy móc, đồ gỗ, giày da và dệt may... với mức tăng ước tính lên tới 7,9% của GDP.

Cụ thể, trong năm tháng đầu năm 2019, Mỹ giảm nhập khẩu từ Trung Quốc gần 12,3% nhưng tăng nhập từ Việt Nam 36% (lên 25,8 tỉ đô la). Trong khi đó, Mỹ tăng xuất sang Việt Nam ít hơn nên nhập siêu đối với Việt Nam tăng tới 21,6 tỉ đô la (hay 52 tỉ đô la tính cho cả năm).

Cũng trong sáu tháng đầu năm, vốn đầu tư trực tiếp từ nước ngoài (FDI) giải ngân đạt 9,1 tỉ đô la, tăng 8% so với cùng kỳ năm ngoái. Tổng vốn đăng ký FDI đạt 18,5 tỉ đô la, bằng 90,8% so với cùng kỳ, trong đó, vốn cam kết từ Trung Quốc và Hồng Kông chiếm 41%. Giới quan sát trong và ngoài nước đã cảnh báo cần đề phòng Trung Quốc chuyển cơ sở sản xuất dùng công nghệ cũ, dựa vào nhân công rẻ và gây ô nhiễm môi trường sang Việt Nam.

Nhìn chung, tăng xuất sang Mỹ và tăng vốn đầu tư FDI có lợi cho Việt Nam; nhưng cái lợi này cần được đánh giá đúng mức trong tổng thể phát triển kinh tế. Dưới đây là một số vấn đề cần được chú ý.

Thứ nhất, khi tăng xuất khẩu sang Mỹ thì Việt Nam cũng phải tăng nhập nguyên liệu và trung phẩm đầu vào (intermediate inputs) như linh kiện, phụ tùng... chủ yếu từ hai nước Trung Quốc và Hàn Quốc. Trong lúc đó, Việt Nam phải giảm xuất khẩu trung phẩm đầu vào sang Trung Quốc vì nước này giảm sản xuất các mặt hàng bị đánh thuế (mặt hàng này chiếm gần một nửa tổng xuất khẩu từ Việt Nam sang Trung Quốc). Xuất khẩu từ Việt Nam sang các nước khác cũng chậm lại vì tình trạng bất ổn trong quan hệ thương mại quốc tế.

Tính chung, tổng kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam trong sáu tháng đầu năm 2019 là 122,71 tỉ đô la, còn tổng nhập khẩu là 122,76 tỉ đô la, dẫn đến nhập siêu 43 triệu đô la so với xuất siêu 2,7 tỉ đô la trong cùng kỳ năm ngoái. Chuyển từ xuất siêu sang nhập siêu trong thời gian vừa qua có nghĩa là xuất ròng (net export) giảm đi, làm chậm bớt tăng trưởng kinh tế. Bằng chứng là GDP nửa năm đầu 2019 tăng 6,76%, chậm đi so với mức 7,1% của cùng kỳ năm 2018. Như thế, chiến tranh thương mại Mỹ - Trung không giúp ích cho tăng trưởng kinh tế Việt Nam.

Chiến tranh thương mại Mỹ - Trung cũng như tình trạng căng thẳng trong quan hệ thương mại quốc tế do Mỹ gây ra, tuy có mang lại vài lợi ích trước mắt nhưng hàm ẩn nhiều nguy cơ và rủi ro cho Việt Nam.

Thứ hai, cần đề phòng khả năng Trung Quốc dùng Việt Nam làm nước trung chuyển để xuất hàng của mình qua Mỹ dưới nhãn mác “Made in Vietnam” nhằm tránh thuế. Điều này có thể xảy ra qua việc tái xuất hàng nhập từ Trung Quốc - một cách chính thức hay không chính thức.

Trong sáu tháng đầu năm 2019, lượng hàng máy và linh kiện điện tử, máy móc nói chung từ Trung Quốc vào Việt Nam tăng cao so với cùng kỳ năm trước; tương ứng với sự kiện tăng xuất các loại hàng này sang Mỹ. Do đó, Việt Nam cần theo dõi để bảo đảm hàng xuất khẩu có đủ hàm lượng nội địa (local content) cần thiết.

Thứ ba, tăng xuất khẩu sang Mỹ có nghĩa là tăng xuất siêu đối với Mỹ, từ mức 39 tỉ đô la trong năm 2018 lên 52 tỉ đô la (ước tính cho cả năm 2019). Tổng thống Mỹ Donald Trump đã lên tiếng chỉ trích các nước có nhập siêu lớn đối với Mỹ, trong đó, Việt Nam được xếp thứ 5, sau Trung Quốc, Nhật, Mexico và Đức. Trong một bài phỏng vấn với Fox Business Network, ông Trump không loại trừ khả năng sẽ đánh thuế nhập khẩu trên hàng Việt Nam có hàm lượng lớn từ Trung Quốc.

Ngoài ra, tăng xuất siêu là một yếu tố để Mỹ đánh giá nước đối tác có thao túng tỷ giá hối đoái để chiếm lợi thế khi xuất khẩu sang Mỹ hay không. Trong báo cáo về thao túng ngoại tệ của Bộ Tài chính Mỹ hồi tháng 5 vừa qua, Việt Nam đã được xếp vào diện chín nước “phải theo dõi”.

Thứ tư, Mỹ đang rất chú ý đến vấn đề bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ. Trong báo cáo của Cơ quan Đại diện Thương mại Mỹ hồi tháng 4 vừa qua, Việt Nam cũng bị xếp vào diện 36 nước gây quan ngại về việc tôn trọng quyền sở hữu trí tuệ, cần theo dõi và thảo luận về biện pháp khắc phục. Việt Nam cần phải có luật pháp và chính sách rõ ràng về quyền sở hữu trí tuệ để tránh biện pháp trả đũa của Mỹ.

Nói tóm lại, chiến tranh thương mại Mỹ - Trung cũng như tình trạng căng thẳng trong quan hệ thương mại quốc tế do Mỹ gây ra, tuy có mang lại vài lợi ích trước mắt nhưng hàm ẩn nhiều nguy cơ và rủi ro cho Việt Nam. Thách thức quan trọng nhất là nỗ lực để nâng cao tỷ lệ nội địa hóa trong hàng xuất khẩu, ít nhất là vừa đủ để tránh đe dọa đánh thuế từ Mỹ hay các nước đối tác khác. Thực hiện được điều này cũng là bước tiến quan trọng trong tiến trình phát triển kinh tế Việt Nam để vượt qua giai đoạn “lắp ráp xuất khẩu” và tiếp tục nâng cao GDP trên đầu người.n

(*) Kinh tế gia ở Mỹ. Bài viết bổ túc tham luận trình bày tại hội thảo hè Porto, 18 đến 19-7-2019

Trần Quốc Hùng (*)