'Cải tổ thi tốt nghiệp, đại học theo hướng giảm kỳ thi, tăng đánh giá suốt khóa'

Bài viết dưới đây là chia sẻ của PGS.TS Trần Thành Nam, Phó Hiệu trưởng Trường ĐH Giáo dục - ĐH Quốc gia Hà Nội góp ý vào Dự thảo Báo cáo chính trị trình Đại hội 14 của Đảng.

Văn kiện đã đề cập đến 5 cơ sở gồm: (1) yêu cầu phát triển đất nước, (2) thực trạng giáo dục nước nhà, (3) hội nhập quốc tế, (4) cơ sở lý luận - tư tưởng, (5) kinh nghiệm quốc tế. Đó là những định hướng chiến lược để ngành giáo dục triển khai giải pháp đột phá.

Yêu cầu phát triển của đất nước trong kỷ nguyên mới

Trong bối cảnh chuyển đổi mô hình tăng trưởng, hội nhập sâu rộng và công nghiệp hóa, Việt Nam cần nguồn nhân lực chất lượng cao. Hiện có khoảng 38 triệu lao động chưa qua đào tạo sơ cấp và tỷ lệ thất nghiệp thanh niên lên đến 7,63%. Để đáp ứng yêu cầu mới, cần xác định rõ các lĩnh vực ưu tiên như STEM, công nghệ cao, kinh tế số; xây dựng kế hoạch dự báo nhu cầu lao động; tăng cường giáo dục gắn với thực tiễn.

Giải pháp bao gồm việc phát triển chương trình đào tạo theo chuẩn đầu ra; tăng đầu tư đào tạo giáo viên chất lượng; mở rộng mô hình liên kết doanh nghiệp - nhà trường; thúc đẩy nghiên cứu ứng dụng; nâng cao kỹ năng số, ngoại ngữ và năng lực khởi nghiệp. Cần thay đổi tư duy bằng cấp, chú trọng kỹ năng nghề và khả năng học suốt đời.

Nặng lý thuyết, thiếu chuẩn đầu ra

Giáo dục Việt Nam còn nặng lý thuyết, thiếu chuẩn đầu ra, chưa gắn kết với thị trường. Tỷ lệ học đại học ở nhóm giàu gấp 4,5 lần nhóm nghèo, trong khi 40% sinh viên ra trường làm trái ngành. Dự thảo cần đề cập rõ hơn đến bất bình đẳng vùng miền, áp lực thi cử và xu hướng coi nhẹ giáo dục nghề nghiệp.

Để khắc phục, cần chuyển mạnh sang giáo dục định hướng năng lực, giảm thi cử áp lực, tăng thực hành và trải nghiệm. Đồng thời, cần xây dựng hệ thống kiểm định chất lượng toàn diện, nâng cao quyền tự chủ cho các cơ sở giáo dục, mở rộng đào tạo nghề theo mô hình kép, cải thiện hạ tầng và đội ngũ giáo viên vùng khó khăn.

Ảnh minh họa: Thanh Hùng

Hội nhập quốc tế và đổi mới sáng tạo

Hội nhập quốc tế và chuyển đổi số: Cần hệ sinh thái giáo dục số toàn diện và tăng năng lực ngoại ngữ. Dự thảo nêu đúng vai trò của chuyển đổi số và hội nhập, nhưng cần nhấn mạnh hơn các công cụ cụ thể để thúc đẩy giáo dục số, đồng thời bảo vệ bản sắc văn hóa Việt trong bối cảnh toàn cầu hóa.

Về giải pháp, cần tiếp tục đưa giáo dục STEM và học máy vào chương trình từ sớm; triển khai giáo dục STEM cho giáo viên; áp dụng AI, VR, học trực tuyến để cá nhân hóa việc học. Phát triển hạ tầng số toàn quốc cho trường học (internet tốc độ cao, thiết bị điện tử), rút ngắn khoảng cách thành thị - nông thôn.

Cùng với đó, đẩy mạnh giảng dạy tiếng Anh (và ngoại ngữ khác) từ tiểu học; khuyến khích chương trình song ngữ, trao đổi sinh viên với nước ngoài. Ký kết hợp tác với các trường đại học, viện nghiên cứu hàng đầu thế giới; đẩy mạnh các chương trình đào tạo liên kết quốc tế và tuyển học sinh tài năng đi du học để trở về. Thiết lập hệ sinh thái sáng kiến giáo dục khởi nghiệp, nghiên cứu khoa học trẻ trong trường học... Những điều này phù hợp với xu thế toàn cầu hóa tri thức và góp phần tăng năng suất lao động quốc gia.

Về cơ sở lý luận và tư tưởng khoa học giáo dục

Dự thảo mở rộng các lý thuyết hiện đại (từ phát triển bền vững đến kinh tế tri thức) phù hợp với xu thế toàn cầu. Tuy nhiên, cần “diễn giải” các lý thuyết này vào giảng dạy và chính sách giáo dục, cụ thể hóa cách thể hiện thế nào trong nhà trường hiện đại.

Ví dụ, cần thể hiện rõ tinh thần “tiên học lễ, hậu học văn”, giáo dục đạo đức, trách nhiệm cộng đồng. Đảm bảo phân bổ nguồn lực bình đẳng theo khu vực, chính sách miễn, giảm học phí với gia đình khó khăn để giáo dục thực sự là “quốc sách hàng đầu”.

Giáo dục hiện đại cùng với sự xuất hiện bùng nổ của AI đã làm thay đổi mối quan hệ giữa người dạy - người học - tri thức. Nếu AI khiến việc học trở nên tiện lợi thì người học cũng đang bị đánh đổi bằng sự thụ động. Khi công nghệ thay thế toàn bộ nỗ lực, sinh viên có nguy cơ suy giảm tư duy phản biện, giảm động lực tự học, thậm chí lệ thuộc vào “đáp án sẵn có” mà không còn muốn khám phá hay sáng tạo. Đó chính là lý do giáo dục cần một cách tiếp cận mới - dựa trên “Khoa học của sự học” (The Science of Learning) - để giúp AI trở thành công cụ nuôi dưỡng trí tuệ thay vì làm nó thui chột.

PGS.TS Trần Thành Nam, Phó hiệu trưởng Trường ĐH Giáo dục - ĐH Quốc gia Hà Nội. Ảnh: Thanh Hùng

Học hỏi kinh nghiệm quốc tế trong phát triển giáo dục hiện đại

Dự thảo khẳng định nền giáo dục hiện đại tiếp thu tinh hoa thế giới: Công bằng, sáng tạo, phát triển toàn diện. Dẫn chứng như Phần Lan (không áp lực thi, chú trọng bình đẳng cá nhân), Nhật (đạo đức, tự lập, kỷ luật), Mỹ, Anh, Đức, Canada (đầu tư nghiên cứu, công nghệ, linh hoạt chương trình, khuyến khích tư duy phản biện).

Việt Nam cần cải tổ thi tốt nghiệp và đại học theo hướng giảm các kỳ thi, tăng đánh giá suốt khóa, các hình thức phỏng vấn hồ sơ và cho phép nhiều ngưỡng xét tốt nghiệp để học sinh có nhiều động lực phát triển khả năng riêng biệt. Cần tập trung xây dựng một vài trường trọng điểm theo mô hình quốc tế (như trường quốc tế, trường chất lượng cao với chương trình tiếng Anh), song song với việc hỗ trợ các trường công lập phát triển bình đẳng.

Chúng ta có thể học tập mô hình của Đức, Áo về giáo dục nghề nghiệp: Tổ chức đào tạo kép (học sinh vừa học vừa thực tập tại doanh nghiệp), nâng cao chất lượng trường cao đẳng nghề. Tăng liên kết doanh nghiệp để cập nhật công nghệ mới và đảm bảo sinh viên có việc làm ngay.

Cũng có thể tham khảo chương trình đào tạo của Mỹ, Anh trong việc khuyến khích học sinh đặt câu hỏi, tranh luận; xây dựng chương trình ngoại khóa, câu lạc bộ khoa học kỹ thuật; tổ chức các cuộc thi cấp quốc gia về STEM và xã hội khoa học, tương tự cuộc thi khởi nghiệp đổi mới sáng tạo (startup) cho học sinh.

Mô hình đầu tư R&D (nghiên cứu và phát triển) của các nước tiên tiến như Mỹ, Nhật, Đức cũng đáng học hỏi. Chính phủ và trường đại học nên dành nguồn lực mạnh cho nghiên cứu khoa học, hợp tác quốc tế. Điều này tạo ra sản phẩm khoa học - công nghệ gắn kết chặt với giáo dục và sản xuất.

Bên cạnh đó, chúng ta cũng nên học hỏi mô hình từ các nước Đông Bắc Á (Hàn Quốc, Singapore) vốn có bối cảnh giống Việt Nam và đã đạt những kết quả xuất sắc. Chúng ta có thể học tập mô hình giáo dục song ngữ và ứng dụng công nghệ thông tin như ở Singapore.

Dự thảo Văn kiện trình Đại hội 14 đã xác lập tầm nhìn chiến lược và toàn diện. Tuy nhiên, cần cụ thể hóa các lộ trình đổi mới, tăng đầu tư cho nghiên cứu và phát triển, thúc đẩy tự chủ và sáng tạo trong nhà trường, cũng như mở rộng quyền tiếp cận tri thức số cho mọi người học. Một nền giáo dục hiện đại chỉ có thể hình thành khi gắn kết hiệu quả giữa tri thức, con người và động lực phát triển quốc gia trong một thế giới toàn cầu hóa và đổi mới không ngừng.

PGS.TS Trần Thành Nam