Căn bệnh khiến người ta muốn 'cắt bỏ bàn chân' đang gia tăng âm thầm

Gout đang âm thầm trở thành một trong những bệnh mãn tính phổ biến nhất trên thế giới. Ảnh: The New York Times

Mười bốn năm trước, Kyle Edmondson - một nhà thiết kế sản phẩm ngoài 20 tuổi sống tại bang Kentucky - tỉnh dậy sau một đêm uống rượu cùng bạn bè và cảm thấy cơn đau dữ dội ở mu bàn chân. Khi bước xuống giường, anh gần như không thể đi lại.

Bác sĩ khi đó nói với Edmondson rằng có lẽ anh đã bị đập chân vào đâu đó và khuyên nên nghỉ ngơi. Cơn đau dịu đi sau vài tuần, nhưng rồi tái phát đều đặn khoảng hai lần mỗi năm. Có thời điểm, mức độ đau nghiêm trọng đến mức anh phải chống nạng đi lại trong nhà và đi giày bảo hộ công trường, bởi chỉ cần chạm nhẹ cũng đủ khiến anh đau thấu xương.

“Cảm giác như chỉ muốn cắt bỏ bàn chân”, Edmondson kể. “Giống như tất cả các khớp đều chứa đầy mảnh thủy tinh vỡ”.

Khoảng năm năm sau, sau một chuỗi các đợt đau tái phát liên tiếp, Edmondson tìm đến một bác sĩ khác và cuối cùng được chẩn đoán mắc bệnh gout.

Bệnh phổ biến nhưng vẫn bị kỳ thị

Trên phạm vi toàn cầu, tỷ lệ mắc gout đã tăng hơn 20% kể từ năm 1990, song hành với sự gia tăng của các bệnh mạn tính khác như béo phì - yếu tố có thể làm trầm trọng thêm bệnh. Tại Mỹ, gout ảnh hưởng đến hơn 12 triệu người và phổ biến ở nam giới cao gấp tới bốn lần so với nữ giới; giới chuyên môn cho rằng nồng độ estrogen cao hơn ở phụ nữ có tác dụng bảo vệ nhất định.

Tỷ lệ mắc gout trên toàn cầu đã tăng hơn 20% kể từ năm 1990.

Tuy vậy, gout - từng được gọi là “căn bệnh của các vị vua” - vẫn gắn với định kiến rằng đây chỉ là bệnh của những người ăn uống quá độ hoặc nghiện rượu. Ngay cả trong thực hành y khoa, nhiều bác sĩ vẫn ưu tiên khuyến cáo điều chỉnh chế độ ăn thay vì áp dụng các phương pháp điều trị lâu dài đã được chứng minh hiệu quả. Thực tế, chỉ khoảng một phần ba bệnh nhân gout được dùng thuốc điều trị, và trong số đó, không ít người được kê liều quá thấp để phát huy tác dụng.

Do các cơn gout thường bị kích hoạt bởi việc ăn nhiều thịt đỏ hoặc uống rượu bia, các dịp lễ tết trở thành thời điểm đặc biệt rủi ro đối với những người không điều trị bệnh đầy đủ.

Gout là gì?

Gout là một căn bệnh rất cổ xưa, thậm chí các nhà khoa học còn tìm thấy dấu vết của nó trên một mẫu hóa thạch khủng long T. Rex. Tuy nhiên, con người lại có nhiều đột biến di truyền khiến chúng ta dễ mắc gout hơn so với các loài linh trưởng khác.

Bệnh xảy ra khi nồng độ urat (thường gọi là axit uric) trong máu quá cao. Phần lớn urat được tạo ra trong quá trình phân hủy purin - một chất vốn tồn tại tự nhiên trong cơ thể. Một phần purin khác đến từ thực phẩm, cả nguồn gốc động vật lẫn thực vật. Thịt đỏ và tôm có hàm lượng purin cao, nhưng một số loại rau như rau chân vịt hay măng tây cũng chứa nhiều purin.

Ở người khỏe mạnh, thận có thể lọc và đào thải urat hiệu quả. Nhưng ở người mắc gout, lượng urat vượt quá khả năng xử lý của cơ thể, khiến nó kết tinh và lắng đọng trong các khớp. Theo thời gian, các tinh thể này có thể tạo thành các khối u nhỏ (tophi), làm bào mòn khớp và xương, dù mỗi đợt đau thường chỉ kéo dài vài tuần.

Ở người mắc gout, lượng urat vượt quá khả năng xử lý của cơ thể, khiến nó kết tinh và lắng đọng trong các khớp. Ảnh: Wikipedia

“Chế độ ăn là yếu tố kích hoạt, nhưng không phải nguyên nhân gốc rễ của bệnh”, ông Tony Merriman, nhà dịch tễ học tại Đại học Alabama ở Birmingham cho biết.

Năm 2018, ông Merriman và các đồng nghiệp phân tích dữ liệu của 16.760 người gốc châu Âu và phát hiện rằng nguy cơ mắc gout chủ yếu do yếu tố di truyền. Chế độ ăn nhiều purin chỉ giải thích chưa tới 0,3% sự khác biệt về nồng độ urat, trong khi yếu tố di truyền giải thích nhiều hơn khoảng một trăm lần.

Một số nhóm dân cư, như người gốc Polynesia hoặc Hmong, có nguy cơ cao hơn. Ngoài ra, béo phì, tăng huyết áp và bệnh tim mạch - những tình trạng ảnh hưởng đến khả năng điều hòa urat của cơ thể - cũng là các yếu tố nguy cơ quan trọng.

Điều trị: Nhiều hiểu lầm, ít thuốc đúng

Trên mạng xã hội, đặc biệt là các nền tảng video ngắn, không thiếu những lời khuyên sai lệch về gout. Một phân tích 116 video TikTok phổ biến nhất về căn bệnh này được đăng tải gần đây cho thấy, phần lớn nội dung nhấn mạnh chế độ ăn ít purin và quảng bá các biện pháp thảo dược thiếu bằng chứng khoa học. Chỉ hai video trong số đó đề cập đến allopurinol - thuốc hạ urat hàng đầu trong điều trị gout.

Ivan Haworth, 45 tuổi, mắc gout kèm bệnh thận mạn tính, cho biết ông từng làm theo lời khuyên uống nước ép anh đào chủ yếu vì tuyệt vọng. “Tôi từng có ý nghĩ tự tử”, ông nói. “Có những lúc cả chân và hông tôi cứng đờ, không thể cử động”.

Phải mất nhiều năm, một bác sĩ mới giải thích rõ cho ông về những tổn thương mà gout gây ra và kê đơn điều trị phù hợp.

Một cơn gout đơn lẻ được điều trị bằng thuốc giảm đau không kê đơn hoặc thuốc chống viêm.

Thông thường, một cơn gout đơn lẻ được điều trị bằng thuốc giảm đau không kê đơn hoặc colchicine - một loại thuốc chống viêm. Với những người bị từ hai đợt bùng phát trở lên mỗi năm, hoặc đã xuất hiện các khối u nhỏ, Hội Thấp khớp học Mỹ khuyến nghị dùng thuốc hạ urat. Điều trị cũng được khuyến cáo cho bệnh nhân mắc bệnh thận mạn tính hoặc có tiền sử sỏi bàng quang.

Việc tìm liều phù hợp đòi hỏi thời gian. Allopurinol cần được bắt đầu ở liều thấp và tăng dần trong nhiều tuần nhằm tránh nguy cơ tổn thương thận.

Vai trò của chế độ ăn

Theo bác sĩ Hyon Choi, Giám đốc Trung tâm Gout và Viêm khớp tinh thể tại Trường Y Harvard, chế độ ăn ít purin chỉ nên áp dụng trong ngắn hạn, với những người mới bắt đầu dùng thuốc hoặc gặp khó khăn trong việc kiểm soát nồng độ urat.

Tránh purin kéo dài thường đồng nghĩa với việc ăn nhiều carbohydrate và chất béo hơn, từ đó có thể làm xấu đi sức khỏe chuyển hóa. Chẳng hạn, chế độ ăn giàu siro bắp có hàm lượng fructose cao có thể làm tăng nồng độ urat trong máu. Ngược lại, các loại rau giàu purin không làm tăng nguy cơ mắc gout.

Ông khuyến nghị người bệnh tập trung giảm cân và theo đuổi các chế độ ăn như DASH hoặc Địa Trung Hải, những chế độ đã được chứng minh giúp hạ huyết áp và cải thiện sức khỏe tim mạch.

Theo bác sĩ Choi, các thuốc giảm cân nhóm GLP-1 như Ozempic có thể giúp kiểm soát nồng độ urat tốt hơn, song giới chuyên môn mới chỉ bắt đầu nghiên cứu sâu về tác động này.

Sống chung với bệnh

Ngoài việc uống allopurinol hàng ngày suốt tám năm qua, Edmondson cho biết anh kiểm tra nồng độ urat mỗi năm để bảo đảm không vượt ngưỡng nguy hiểm - trên 6,8 miligam mỗi decilit máu.

Anh đã không còn bị tái phát bệnh trong nhiều năm, và kết quả xét nghiệm gần đây cho thấy nồng độ urat ở mức 4,8. “Tôi không muốn phải uống thuốc”, Edmondson nói. “Nhưng rõ ràng, lựa chọn còn lại thì tệ hơn rất nhiều”.

Nhìn nhận gout như một bệnh mãn tính cần được điều trị nghiêm túc là điều kiện tiên quyết để người bệnh thoát khỏi những cơn đau tái diễn và các tổn thương không thể đảo ngược.

Hồng Nhung