Châu Phi - 'Mặt trận' cạnh tranh địa chính trị mới trong kiểm soát chuỗi cung ứng khoáng sản toàn cầu

Tổng công ty xây dựng công trình dân dụng quốc gia Trung Quốc đầu tư 1,4 tỷ USD để khôi phục tuyến đường sắt Tazara. (Nguồn: Shutterstock)

Thị trấn nhỏ Kapiri Mposhi ở miền Trung Zambia đã trở thành trung tâm của cuộc cạnh tranh khi nắm giữ vị trí địa lý quan trọng, nơi hội tụ 3 tuyến hành lang chủ chốt: Hành lang Tazara của Trung Quốc, hành lang Lobito do Mỹ hậu thuẫn và hành lang Nacala của Nhật Bản.

Nỗ lực chiến lược

Kapiri Mposhi là điểm khởi đầu hoặc điểm cuối phía Tây của tuyến đường sắt Tazara, nối với cảng Dar es Salaam (Tanzania) trên Ấn Độ Dương, đồng thời gần Ndola – thành phố quan trọng ở vùng Copperbelt, nơi kết nối với hành lang Lobito.

Trong khi đó, mạng lưới hành lang Nacala kết nối các quốc gia không giáp biển Zambia và Malawi với cảng Nacala ở Mozambique. Đồng thời, mở rộng đến các trung tâm lớn ở Zambia, bao gồm thủ đô Lusaka, cách Kapiri Mposhi chỉ khoảng 200 km.

Zambia cũng đang đàm phán với các công ty Trung Quốc để xây dựng một cảng cạn lớn tại Kapiri Mposhi nhằm nỗ lực định vị thị trấn này trở thành một trung tâm hậu cần của Copperbelt.

Ông Kai Xue, một chuyên gia tư vấn pháp lý trong ngành công nghiệp khai khoáng dự báo, cảng cạn sau khi được hoàn thành sẽ trở thành “trung tâm thực sự của các hành lang bờ biển nối liền Copperbelt với các mỏ đồng”. Theo đó, ba tuyến hành lang, với các cảng ở Angola, Mozambique và Tanzania, sẽ bổ trợ cho nhau, với Kapiri Mposhi là trung tâm.

Bắc Kinh đã có những động thái từ sớm khi thông qua Tổng công ty xây dựng công trình dân dụng quốc gia, đầu tư 1,4 tỷ USD để khôi phục tuyến đường sắt Tazara, vốn xây dựng vào những năm 1970 từ các khoản vay không lãi suất của Trung Quốc, theo hợp đồng nhượng quyền 30 năm dưới hình thức xây dựng-vận hành-chuyển giao (BOT).

Nhật Bản cũng tham gia cuộc cạnh tranh chiến lược này. Tại Hội nghị Tokyo lần thứ 9 về phát triển châu Phi (TICAD 9), Thủ tướng Ishiba Shigeru công bố kế hoạch mở rộng đầu tư vào hành lang Nacala, nhằm tích hợp chuỗi cung ứng khoáng sản và nâng cao năng lực xuất khẩu sang Nhật Bản và các nước châu Á.

Dự án được triển khai từ đầu những năm 2010, là động thái chiến lược nhằm bảo đảm nguồn cung cấp ổn định các khoáng sản quan trọng - giải pháp thay thế cho chuỗi cung ứng hiện tại từ Bắc Kinh.

Tuy nhiên, chuyên gia Kai Xue cho rằng, có thể sẽ sai lầm nếu Nhật Bản tin rằng hành lang này sẽ giảm sự phụ thuộc vào chuỗi cung ứng từ nền kinh tế lớn thứ hai thế giới. “Trung Quốc sẽ tiếp tục đầu tư vào các mỏ mới và vận hành các mỏ hiện có tại các quốc gia dọc theo tuyến đường”, ông nói.

Trong khi đó, Washington cũng đầu tư nâng cấp hành lang nối cảng Lobito (Angola) với các khu vực giàu khoáng sản ở Congo và Zambia. Dự án dài 1.300 km, thuộc cam kết Đối tác về cơ sở hạ tầng và đầu tư toàn cầu (PGII) của G7, nhằm tạo tuyến thương mại chiến lược cho khoáng sản thiết yếu, đối trọng với Sáng kiến Vành đai và Con đường của Trung Quốc.

Đa dạng chuỗi cung ứng

Ông W. Gyude Moore, cựu Bộ trưởng Bộ Công trình công cộng Liberia và thành viên danh dự Trung tâm Năng lượng vì Tăng trưởng, nhận định rằng Nhật Bản, Mỹ và Liên minh châu Âu đều nỗ lực đa dạng hóa nguồn cung, giảm phụ thuộc vào chuỗi cung ứng khoáng sản thiết yếu do Trung Quốc kiểm soát. Ông dẫn chứng các “đòn trả đũa” về thuế quan cho thấy tầm quan trọng của chuỗi cung ứng linh hoạt, trong khi Trung Quốc vẫn duy trì vị thế thống trị trong sản xuất và tinh chế các khoáng sản quan trọng.

Ông Moore nhấn mạnh: “Nguồn tài nguyên tập trung của châu Phi khiến châu lục này trở thành mục tiêu hấp dẫn. Vấn đề là các chính phủ châu Phi có đủ năng lực tận dụng lợi thế này hay không”. Hiện Trung Quốc kiểm soát hầu hết sản xuất đất hiếm và phần lớn hoạt động tinh chế coban, niken, lithium.

Mỹ và Trung Quốc cũng đang cạnh tranh gay gắt ảnh hưởng tại khu vực châu Phi. Ảnh minh họa. (Nguồn: Brookings.edu)

Chuyên gia kinh tế tại Trung tâm Tăng trưởng quốc tế thuộc Trường Kinh tế London (Anh) Shahrukh Wani nhận định, đối với các quốc gia như Nhật Bản và Mỹ, vai trò của các hành lang thay thế giống như một giải pháp bảo hiểm, giúp đa dạng hóa các tuyến đường, rút ngắn khoảng cách đến các cảng và giảm thiểu nguy cơ tắc nghẽn.

Cũng theo chuyên gia này, cơ sở hạ tầng đóng vai trò vô cùng quan trọng, không chỉ vận chuyển quặng mà còn góp phần định hình các tuyến cung ứng toàn cầu. “Thông qua các khoản đầu tư vào đường sắt và cảng biển, các quốc gia sẽ nắm giữ ảnh hưởng lâu dài đối với dòng chảy khoáng sản”, ông nói.

Một mặt khác, ông cho biết châu Phi đang có lợi thế khi các việc cạnh tranh giữa các cường quốc lớn sẽ tạo điều kiện cho các quốc gia tại lục địa đen có thể “mặc cả” trên bàn đàm phán.

“Các hành lang ngoài việc vận chuyển quặng thô ra nước ngoài có thể sẽ góp phần nâng cao năng lực sản xuất tại địa phương, tạo sinh kế và việc làm cho người dân. Cách thức đạt được các thỏa thuận sẽ quyết định liệu châu Phi có tiếp tục là điểm dừng chân hay trở thành một trung tâm trong chuỗi cung ứng”, ông Shahrukh Wani cho hay.

Giới quan sát nhận định, việc phát triển các tuyến hành lang không đơn thuần chỉ để vận chuyển khoáng sản mà còn là nỗ lực chiến lược của các cường quốc toàn cầu nhằm bảo đảm ảnh hưởng lâu dài đối với các chuỗi cung ứng khoáng sản quan trọng và giảm sự phụ thuộc vào các đối thủ.

(theo SCMP)

Ánh Nguyên