Chỉa cá bống sao

Ví dầu tình Bậu muốn thôi

Bậu gieo tiếng dữ để rồi bậu ra

Bậu ra Bậu lấy ông câu

Bậu câu cá bống chặt đầu kho tiêu

Kho tiêu kho ớt kho hành

Kho ba lượng thịt để dành Mẹ ăn

Họ cá bống có rất nhiều loại, có loại da trơn, có loại da nhám. Nhưng đã là cá bống thì thịt ngọt, hiền lành, mát dạ mát lòng khi được chế biến trong bữa cơm quê. Nhất là con cá bống khi được kho tiêu vừa cay, vừa mặn, vừa ngọt. Đặc biệt là con cá bống sao khi kho sả với mùi thơm rất đặc trưng không sao quên được.

Người thành phố chắc ít ai biết cá bống sao, trừ cư dân gốc quê mà đặc biệt là những người sống miệt vườn, miệt rẫy. Cá bống sao cùng họ với cá lóc nói và cá thòi lòi, nhưng lớn hơn cá lóc nói và nhỏ hơn cá thòi lòi. Cá bống sao trưởng thành to bằng ngón tay cái, thân hình ngắn hơn cá kèo, hai mắt lộ, hai vi trước vừa để bơi trên mặt nước vừa để bò trên bùn, kỳ dài, dựng đứng, vảy nổi nhiều chấm xanh giống như sao nên được gọi là cá bống sao để phân biệt với cá bống kèo vốn là họ hàng, láng giềng với cá bống sao. Ở các chợ thành phố hầu như không thấy bán cá bống sao, trong khi cá bống kèo thì bán rất nhiều.

Cá bống sao sống trong mương vườn, ở hang sâu rất nhiều ngách và khó bắt. Cá bống sao cũng sống trên bãi bùn của sông, kênh, rạch... Nước lớn cá bống sao chui xuống hang hoặc kiếm ăn theo mép nước nổi nhiều phù sa màu mỡ gà. Nước ròng cá di chuyển trong mương vườn, trên mặt lớp bùn non gần miệng hang, cá bống sao rất nhút nhát nếu thấy bóng người hoặc nghe tiếng động lạ lập tức phóng nhanh, chui vào miệng hang lẩn trốn, phải thật lâu mới dám bò lên. Bắt cá bống sao trong mương vườn, trên bãi bùn của sông, kênh, rạch phải là người "thiện nghệ" và đa phần là phụ nữ, đàn ông lớn tuổi nhiều kinh nghiệm còn trẻ con chỉ thổi ống xì đồng hoặc lấy đất... chọi cho vui mà thôi.

Chính vì trẻ con không thể bắt cá bống sao ở hang nên không biết từ bao giờ được người lớn truyền lại một cách bắt cá bống sao... không ở hang mà trôi nổi trên mặt nước để kiếm ăn khi thủy triều lên, đặc biệt là lúc nước vừa lớn tới ven bãi bùn ở sông hoặc kênh, rạch: Đó là chỉa cá bống sao. Loại chỉa dùng chỉa cá bống sao rất đơn giản, trẻ con thôn quê đều làm được bằng cách cắt 3 khúc căm xe đạp mài nhọn đầu, dũa cạnh gắn 3 mũi chỉa vào một cây trúc dài khoảng 2m làm cán. Đi chỉa cá bống sao phải có 2 người và chiếc xuồng ba lá. Một người chèo xuồng, một người chỉa và có thể thay đổi nhiệm vụ.

Một buổi đi chỉa cá bống sao bắt đầu từ con nước lớn và phải theo lộ trình từ sông vào kênh, rạch khi nước đứng thì chèo xuồng về. Con sông quê tôi gần cửa biển, đoạn chảy qua làng có bãi bùn rộng dài và mép nước khi thủy triều lên ngang với rặng bần, chúng tôi lấy đó làm bãi tắm nên có thể xem như điểm xuất phát cho một buổi đi chỉa cá bống sao. Tay chèo xuồng cho tay chỉa cá phải "ăn giơ” với nhau và hai người đều quan trọng như nhau, hiểu ý nhau mới mang lại kết quả tốt. Nếu tay chèo xuồng không hiểu ý hoặc muốn "phá ngang" thì tay chỉa cá chỉ có nước bó tay.

Cá bống sao theo con nước tìm mồi ven mép bãi bùn đi theo bầy đàn rất đông, con nhỏ, con lớn lẫn lộn và thường lội đứng, chỉ lú cái đầu lên khỏi mặt nước. Một tay chèo xuồng ba lá giỏi, nhiều kinh nghiệm sẽ chèo xuồng cách mép nước vừa tầm chỉa để tay chỉa ngồi đầu mũi xuồng có thể quan sát bầy cá bống sao lố nhố bám theo mép bùn và tay chỉa giỏi, nhiều kinh nghiệm khi một phát chỉa phóng ra thu về được một lúc 3 con cá bống sao dính ở 3 đầu mũi chỉa. Lúc này tay chỉa chỉ việc gỡ cá bỏ vào giỏ hoặc cái thùng nhựa mang theo, động tác rất nhanh gọn, nhịp nhàng giống như một vũ điệu thuần thục.

Khi đi hết bãi bần của con sông làng cũng là lúc rẽ xuồng vào đầu rạch. Đây là ngã ba tiếp giáp với sông nên đoạn này rất rộng, tay chèo phải cho xuồng vào gần bờ đi dọc theo rặng dừa nước. Từng bầy cá bống sao mê nước, mê mồi sẽ bám theo chân những bụi dừa nước nhấp nhô theo sóng gợn lăn tăn rất khó chỉa. Nhưng một tay chỉa nhiều kinh nghiệm sẽ phóng dưới mặt nước khoảng 3cm khi những chú cá bống sao vừa hụp đầu xuống sóng để lẩn tránh thì chắc chắn "dính chấu", không thể thoát. Chỉa cá bống sao trong rạch cực hơn ngoài bãi sông vì địa thế nhỏ, hẹp, lại ken dày những bụi dừa nước nhưng thuận lợi ở chỗ có những thân dừa nước làm điểm ngắm, cá bống sao lại bám vào đấy như một cái bia thịt, tay chỉa chỉ cần phóng chỉa ra là thu về kết quả như mong muốn.

Không cần phải đi hết con rạch, khi thấy nước có dấu hiệu đứng lại, không chảy xiết nữa là có thể kết thúc buổi chỉa cá bống sao. Lúc này, trong giỏ hoặc cái thùng nhựa mang theo đã đầy nhóc cá, tay chèo có thể ung dung quay mũi xuồng, ngược con rạch trở ra sông về nhà. Lúc này nước sông lớn đầy, bãi bùn không còn nữa chỉ thấy những tán bần xanh um nhô lên khỏi mặt nước, nếu gặp mùa bần chín tay chèo sẽ đưa xuồng chếch mũi vào rặng bần, người ngồi trên xuồng chỉ việc đưa tay ra là hái được những trái bần chín chua chua thơm lựng.

Cá bống sao chà với tro bếp cho hết nhớt, đánh vảy, làm sạch, có thể chế biến thành 3 món thông dụng nhưng rất ngon: một là nấu canh chua bần, hai là kho sả, ba là nướng cặp gắp dầm nước mắm rau răm. Thịt cá bống sao dai, ngọt, rất thơm, chế biến thành nhiều món ăn dân dã mà ở thành phố không có được. Cá bống sao vẫn sống trong môi trường tự nhiên chứ chưa phải là loại cá nuôi như cá bống kèo nên chỉa cá bống sao vừa là thú vui của người thôn quê, vừa là một cách tăng cường bữa cơm gia đình, giúp chúng ta sống lại một thời tuổi nhỏ đầy ắp kỷ niệm khó quên.

Mấy năm trước về quê tôi mang theo cây súng hơi bắn đạn chì, đi dọc trên bờ mương vườn rình bắn những con cá bống sao bò loanh quanh miệng hang. Từ khoảng cách 30m, một cây súng hơi 9-12kg cân chỉnh chính xác có thể bắn cá bống sao "bá phát". Nhưng cá biệt có những chú cá bống sao to lớn, rất khỏe, viên đạn chì đi xuyên qua mình thủng một lỗ nhưng vẫn bò nhanh vào hang, có thể chú cá không sống nổi hoặc do trúng phần mềm chỉ bị "trọng thương" rồi tự lành vết thương chăng? Nhưng nếu gặp tay chỉa thì chú cá không thể thoát.

Bây giờ đi chợ quê vẫn hiếm khi mua được cá bống sao "bán mớ" của người quê, vì cá bống sao không dễ bắt. Nếu bắt được cũng chỉ để ăn chứ không ai bán ở chợ nhiều như cá bống kèo. Tuy nhiên, tôi vẫn thích thú vui đi chỉa cá bống sao để về làm món cá bống sao kho tiêu, hoặc kho sả ớt. Đây là một thú vui mang tính phiêu lưu, khám phá và gần gũi với một thời thơ ấu ở quê nhà chất ngất kỷ niệm.

Bút ký của Từ Kế Tường