Chiếc mặt nạ hòa bình rơi xuống dưới cơn mưa tên lửa

Giới quan sát cảnh báo đây có thể trở thành mồi lửa châm ngòi cho một cuộc khủng hoảng vượt tầm kiểm soát, đồng thời tạo ra một tiền lệ cực kỳ nguy hiểm cho trật tự kiểm soát vũ khí toàn cầu.

Bước leo thang quân sự này ngay lập tức vấp phải sự lên án mạnh mẽ. Tổng Thư ký Liên Hợp Quốc (LHQ) Antonio Guterres bày tỏ "hết sức lo ngại", coi đây là "mối đe dọa trực tiếp đối với hòa bình và an ninh quốc tế" trong một khu vực vốn đã bên bờ vực. Ông cảnh báo nguy cơ xung đột "có thể nhanh chóng vượt khỏi tầm kiểm soát với hậu quả thảm khốc cho dân thường, khu vực và thế giới".

Thực tế, ngay trước khi Mỹ can thiệp, giao tranh giữa Israel và Iran đã gây thương vong đáng kể, với ít nhất 430 người Iran thiệt mạng và 3.500 người bị thương theo số liệu của Bộ Y tế Iran, cùng 24 thường dân Israel tử vong. Sự tham chiến của Mỹ, với sức mạnh quân sự áp đảo, giờ đây càng làm dấy lên lo ngại về một cuộc đối đầu toàn diện, vượt ra ngoài phạm vi hai nước và kéo theo các quốc gia khác. Hệ lụy kinh tế cũng đã hiển hiện rõ khi giá dầu thô tăng vọt sau các cuộc không kích, đe dọa cú sốc mới cho nền kinh tế toàn cầu mong manh. Nguy cơ xung đột lan rộng được giới chuyên gia đánh giá là rất cao.

Cựu Đại sứ Mỹ tại Kuwait Richard LeBaron nhận định: Câu hỏi cấp bách không còn là liệu Mỹ có bị lôi vào cuộc chiến hay không, mà là bằng cách nào - một viễn cảnh khiến các quốc gia vùng Vịnh lo sợ. Dự báo này đã thành hiện thực khi Mỹ chính thức nhập cuộc, đẩy các nước láng giềng vào tình thế báo động cao độ. Khả năng các đồng minh của Iran như Syria, hay các nhóm vũ trang như Hezbollah ở Lebanon và lực lượng dân quân Shia tại Iraq phản ứng, có thể tạo nên một "vòm lửa" bất ổn trải rộng khắp Trung Đông.

Phản ứng từ các nước trong khu vực thể hiện rõ nỗi bất an: Saudi Arabia bày tỏ "vô cùng lo ngại" và kêu gọi kiềm chế; Trung Quốc so sánh động thái của Mỹ với sai lầm chiến lược ở Iraq năm 2003, cảnh báo "những can thiệp quân sự ở Trung Đông thường dẫn đến hậu quả khó lường". Rõ ràng, nguy cơ bất ổn dây chuyền đang khiến cả thế giới nín thở.

Song song với nguy cơ an ninh, tính hợp pháp quốc tế của vụ không kích trở thành tâm điểm tranh cãi gay gắt. Iran khẳng định các cơ sở bị tấn công đều là cơ sở hạt nhân dân sự đang nằm dưới sự giám sát chặt chẽ của Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA). Tehran tố cáo Washington vi phạm nghiêm trọng luật pháp quốc tế khi tiến hành tấn công mà không được Hội đồng Bảo an LHQ cho phép.

Ngoại trưởng Iran Abbas Araghchi lên án mạnh mẽ: "Mỹ, một ủy viên thường trực Hội đồng Bảo an LHQ, đã vi phạm trắng trợn Hiến chương LHQ, luật pháp quốc tế và Hiệp ước Không phổ biến vũ khí hạt nhân (NPT)". Ông gọi đây là hành vi "vô pháp, nguy hiểm tột cùng và mang tính tội phạm", cảnh báo Mỹ đã tạo ra một tiền lệ cực kỳ nguy hiểm: tấn công phủ đầu vào các mục tiêu hạt nhân đang được giám sát hợp pháp mà không có bất kỳ ủy nhiệm quốc tế nào.

Quan ngại về vi phạm luật pháp quốc tế không chỉ đến từ Iran. Tổng Thư ký Antonio Guterres nhắc nhở tất cả các quốc gia "cần tuân thủ Hiến chương LHQ và luật pháp quốc tế", đồng thời nhấn mạnh "không có giải pháp quân sự" cho cuộc xung đột này mà chỉ có thể giải quyết thông qua "ngoại giao và hòa bình". Giám đốc IAEA Rafael Grossi từng đưa ra cảnh báo nghiêm khắc: "Các cuộc tấn công vũ trang vào cơ sở hạt nhân không bao giờ được phép xảy ra, vì có thể dẫn đến phát tán phóng xạ với hậu quả khôn lường".

May mắn thay, trong vụ việc này, IAEA cho biết chưa phát hiện rò rỉ phóng xạ. Tuy nhiên, như nhiều chuyên gia chỉ ra, cú đánh vào hệ thống luật pháp quốc tế là không thể phủ nhận: Việc Mỹ tự ý sử dụng vũ lực đã làm suy yếu nguyên tắc giải quyết xung đột bằng biện pháp hòa bình - nền tảng của Hiến chương LHQ. Trong khi Tổng thống Mỹ Donald Trump biện minh rằng hành động là cần thiết "để ngăn chặn Iran có vũ khí hạt nhân" và đe dọa thêm nếu Iran đáp trả, thì các nước chỉ trích khẳng định lý do đó không thể hợp thức hóa việc xâm phạm chủ quyền một quốc gia độc lập, tạo ra một tiền lệ nguy hiểm có thể bị lạm dụng bất cứ lúc nào.

Đáng lo ngại hơn, vụ không kích có thể giáng một đòn nặng nề vào nỗ lực kiểm soát và không phổ biến vũ khí hạt nhân toàn cầu. Ông Trita Parsi, Phó Chủ tịch Viện Quincy, phân tích rằng tại thời điểm bị tấn công, "không có bằng chứng nào cho thấy Iran sắp có vũ khí hạt nhân; mối đe dọa này không cấp bách hay hiện hữu". Ông cảnh báo việc Mỹ và Israel tấn công Iran khi nước này chưa sở hữu vũ khí hạt nhân sẽ tạo ra "chấn động mạnh", khiến các quốc gia khác cảm thấy họ chỉ thực sự an toàn khi tự sở hữu loại vũ khí này để răn đe.

"Hành động này sẽ kích thích sự phổ biến vũ khí hạt nhân", chuyên gia Trita Parsi nhấn mạnh, đồng thời dự báo nó "gần như đảm bảo Iran sẽ trở thành quốc gia sở hữu vũ khí hạt nhân trong vòng 5 đến 10 năm tới" - một kết quả trớ trêu đi ngược lại hoàn toàn mục tiêu ban đầu được Mỹ công bố.

Phản ứng từ Tehran củng cố cho lo ngại này: Iran tuyên bố hủy bỏ mọi kênh đàm phán hạt nhân còn lại và ám chỉ khả năng rút khỏi NPT. Các chuyên gia tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS) nhận định triển vọng đàm phán lúc này rất ảm đạm, và nguy cơ Iran đẩy nhanh chương trình hạt nhân mà không còn sự kiềm chế hay giám sát là rất thực tế - một viễn cảnh đáng sợ cho chế độ không phổ biến vũ khí hạt nhân.

Bên cạnh những hệ lụy địa chính trị và pháp lý sâu rộng, khía cạnh nhân đạo của cuộc xung đột leo thang cũng gây chấn động. Chỉ trong hơn một tuần, giao tranh đã cướp đi sinh mạng của hàng trăm thường dân ở cả hai phía và gây thương vong cho hàng nghìn người khác. Cơ sở hạ tầng dân sự bị tàn phá nặng nề: tên lửa Iran đánh trúng nhà máy lọc dầu và khu dân cư Israel, trong khi các đợt không kích của Israel và Mỹ tại Iran buộc hàng chục nghìn người dân phải vội vã sơ tán khỏi các khu vực lân cận cơ sở hạt nhân.

Cơ sở hạt nhân Isfahan của Iran bị phá hủy nặng nề trong đợt không kích hôm 21/6.

Tổ chức Ân xá Quốc tế (AI) lên tiếng báo động về "sự leo thang chưa từng có" đang khiến "ngày càng nhiều thường dân phải gánh chịu cái giá khủng khiếp". Tổ chức này cảnh báo nghiêm khắc rằng "nếu chiến sự tiếp tục leo thang, hậu quả tàn khốc sẽ còn lan rộng đối với dân thường trong toàn khu vực và xa hơn".

Tổng Thư ký AI Agnes Callamard kêu gọi khẩn thiết: "Ngăn chặn đau khổ của thường dân phải là ưu tiên, thay vì theo đuổi mục tiêu quân sự hay địa chính trị". Tuy nhiên, những hình ảnh đổ nát và khói lửa từ Tehran, Haifa... cho thấy lời kêu gọi nhân đạo dường như vẫn chưa được lắng nghe thấu đáo.

Trước tình hình căng thẳng cực độ, cộng đồng quốc tế đứng trước bài toán khó về cách ngăn chặn đà lao dốc vào xung đột toàn diện, bảo vệ thường dân và bảo vệ các chuẩn mực nền tảng của luật pháp quốc tế. Tại LHQ, nhiều tiếng nói đã cất lên kêu gọi kiềm chế ngay lập tức và nối lại đối thoại. Tổng Thư ký Antonio Guterres khẩn thiết đề nghị các bên "hãy cho hòa bình một cơ hội".

Nhiều đồng minh của Mỹ ở châu Âu và châu Á cũng bày tỏ quan ngại tương tự. New Zealand nhấn mạnh sự cần thiết phải "tránh leo thang bằng mọi giá" và ủng hộ giải pháp ngoại giao. Mexico kêu gọi đối thoại hòa bình, phù hợp với nguyên tắc hiến định của nước này.

Ngay tại nội bộ nước Mỹ, quyết định của Tổng thống Donald Trump cũng vấp phải sự phản đối mạnh mẽ. Chủ tịch phe Dân chủ tại Hạ viện Hakeem Jeffries cáo buộc người đứng đầu Nhà Trắng đã "đẩy đất nước tới bờ vực chiến tranh" mà không có sự ủy quyền của Quốc hội, đồng thời cảnh báo Tổng thống phải chịu hoàn toàn trách nhiệm trước mọi hậu quả.

Tuy nhiên, không phải tất cả đều phản đối. Thủ tướng Anh Keir Starmer tuyên bố ủng hộ hành động của Mỹ, khẳng định Iran "không bao giờ được phép phát triển vũ khí hạt nhân" và Washington đã hành động để "giảm bớt mối đe dọa đó". Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu thì ca ngợi quyết định "dũng cảm" của ông Donald Trump, tin rằng sức mạnh "chính nghĩa" của Mỹ "sẽ thay đổi lịch sử" Trung Đông. Sự phân hóa sâu sắc trong phản ứng quốc tế càng làm nổi bật tính chất nhạy cảm và hệ lụy khôn lường của sự kiện. Trong khi một số nước coi đây là chiến thắng cần thiết, thì nhiều nước khác lại xem đó là thảm họa.

Đối với phần lớn còn lại của thế giới, ưu tiên hàng đầu lúc này vẫn là ngăn chặn xung đột lan rộng, bảo vệ sinh mạng dân thường và tìm cách khôi phục trật tự dựa trên luật lệ. Những giá trị nền tảng - từ chủ quyền quốc gia, tính bất khả xâm phạm của các cơ sở dân sự, đến cơ chế hợp tác đa phương - đang bị thử thách nghiêm trọng chưa từng có.

Vụ không kích đêm 21/6 có khả năng sẽ đi vào lịch sử như một bước ngoặt đầy nguy hiểm, phơi bày những mâu thuẫn sâu sắc trong trật tự thế giới đương đại: giữa sức mạnh và luật pháp, giữa lợi ích an ninh quốc gia và trách nhiệm quốc tế, giữa tham vọng địa chính trị và sinh mạng của những người dân thường vô tội. Hậu quả chính trị, pháp lý và nhân đạo của nó chắc chắn sẽ còn vang vọng rất lâu dài.

Trung Đông đứng trước nguy cơ chìm sâu vào hỗn loạn mới; hệ thống kiểm soát vũ khí toàn cầu đối mặt với thách thức sống còn; và hàng triệu người dân lương thiện giờ đây phải sống trong nỗi lo sợ thường trực dưới bóng đen chiến tranh. Trong thời khắc hiểm nguy này, hơn bao giờ hết, tiếng nói của lý trí và lương tri cần phải được cất lên mạnh mẽ hơn bao giờ hết để luật pháp quốc tế không bị nhấn chìm trong tiếng bom đạn và để tia hy vọng cuối cùng cho hòa bình vẫn có thể le lói trên mảnh đất đã chịu quá nhiều đau thương.

Khổng Hà