'Chinh phụ ngâm'gợi mở sự kế thừa sáng tạo

Tác phẩm “Chinh phụ ngâm” có tên gốc là “Chinh phụ ngâm khúc”. Tác phẩm “Chinh phụ ngâm” nguyên tác chữ Hán của Đặng Trần Côn, chủ yếu được viết theo lối tập cổ, dài 483 câu, thể trường đoản cú, câu dài đến 12, 13 chữ, câu ngắn chỉ ba, bốn chữ. “Chinh phụ ngâm” ra đời khoảng đầu đời Cảnh Hưng (1741) về sau được nhiều người dịch sang thơ Nôm.

Nữ họa sĩ Ngọc Mai bên bức tranh “Vắng chàng điểm phấn tô hồng với ai”.

Theo “Từ điển văn học” (bộ mới xuất bản năm 2006) có tất cả bảy bản dịch và phỏng dịch “Chinh phụ ngâm”, gồm bốn bản dịch theo thể loại song thất lục bát và ba bản dịch theo thể loại lục bát. Các bản dịch “Chinh phụ ngâm” phổ biến được xác định của các dịch giả Đoàn Thị Điểm, Phan Huy Ích và Nguyễn Khản (anh ruột thi hào Nguyễn Du).

Bản dịch “Chinh phụ ngâm” thành công nhất là bản dịch theo thể loại song thất lục bát, với 412 câu. “Chinh phụ ngâm” mang hình thức một lời độc thoại nội tâm, mà vai chính vai duy nhất đứng ra độc thoại trong câu chuyện, là một người vợ có chồng tham gia cuộc chiến tranh.

Nữ họa sĩ Ngọc Mai sinh trưởng trong một gia đình có truyền thống văn học nghệ thuật. Vì vậy, những danh tác thi ca nước nhà luôn đem lại cho bà nhiều suy tư và cảm hứng sáng tác. Năm 2011, nữ họa sĩ Ngọc Mai từng có triển lãm “Tranh lụa Kiều”, được Trung tâm sách kỷ lục Việt Nam xác lập kỷ lục “Nữ họa sĩ vẽ tranh lụa về Kiều nhiều nhất”.

Bây giờ, ở tuổi 75, nữ họa sĩ Ngọc Mai vừa hoàn thành bộ tranh lụa “Chinh phụ ngâm”. Chị chia sẻ: “Tôi đồng cảm thống khổ người chinh phụ, chồng đi vào nơi gió cát mịt mùng, còn mình cô đơn, nhớ nhung, lo sợ, hờn tủi. Tôi mượn màu sắc để diễn tả những nỗi niềm người chinh phụ”.

Đồng hành và cổ vũ nữ họa sĩ Ngọc Mai ở cuộc triển lãm “Chinh phụ ngâm”, nhà thơ Lê Minh Quốc cho rằng: “Tiếng lòng của thi hào Nguyễn Du “đau đớn thay phận đàn bà”, nghe ra trong đó có tiếng thở dài. Một nỗi niềm sâu thẳm, trước đây, hiện nay và ngàn năm sau nữa vẫn còn vang vọng trong cõi hỗn mang này.

Tôi nghĩ, những tác phẩm lớn của nhân loại không bao giờ thiếu đi bóng dáng của người phụ nữ. Họ hiện diện như một ánh sáng, một cõi thiện để các đấng mày râu soi rọi lại chính bản ngã của mình. Vì lẽ đó, phụ nữ đã trở thành nhân vật trong mọi thể loại nghệ thuật; và trải qua năm tháng, chủ đề đó đã đạt đến tầm bất biến. Một khi dành cả cuộc đời cầm cọ tung tăng và trăn trở cùng các gam màu, nữ họa sĩ Ngọc Mai đã chú tâm đi tìm lại giấc mơ của đời mình.

Mỗi họa sĩ khi vẽ chính là lúc họ khám phá lại giấc mơ đã hiện hữu từ muôn một trong cõi ta bà, từ trong các phần kiếp đã đi qua, là một hành trình không bắt đầu và không kết thúc. Vậy, họ đi về đâu? Rằng thưa, họ đi về đời sống nội tâm, ghi nhận lấy diễn biến tâm trạng để trình bày lại bằng màu sắc. Âu cũng là một lựa chọn khi người nghệ sĩ nuôi dưỡng lấy giấc mơ sáng tạo”.

Nhà thơ Đặng Trần Côn (1705-1745) viết “Chinh phụ ngâm” để tố cáo chiến tranh phi nghĩa từ hai phía, người chinh phu và người chinh phụ. Đối với người chinh phu ra đi, chiến tranh là hình ảnh của chết chóc, tàn lụi “Hồn tử sĩ gió ù ù thổi/ Mặt chinh phu trăng dõi dõi soi”. Đối với người chinh phụ ở nhà, chiến tranh là vò võ sầu muộn “Trâm cài xiêm giắt thẹn thùng/ Lệch làn tóc rối, lỏng vòng lưng eo”.

Ý nghĩa sâu xa của “Chinh phụ ngâm” đã đặt ra vấn đề hạnh phúc lứa đôi, hạnh phúc tuổi trẻ, không phải chỉ trên phương diện thuần túy tinh thần, mà là một sự khát khao mãnh liệt được gần gũi “sánh nhau cùng dan díu chữ duyên”.

Kế thừa thông điệp tiền nhân, nữ họa sĩ Ngọc Mai sáng tác bộ tranh lụa “Chinh phụ ngâm” với sáu bức tranh, ứng với sáu giai đoạn tình cảm của người chinh phụ. Bức tranh lụa thứ nhất “Áo nhung trao quan vũ từ đây” ứng với đoạn thơ mở đầu “Thuở trời đất nổi cơn gió bụi/ Khách má hồng nhiều nỗi truân chuyên/ Xanh kia thăm thẳm tầng trên/ Vì ai gây dựng cho nên nỗi này/ Trống Tràng Thành lung lay bóng nguyệt/ Khói Cam Tuyền mờ mịt thức mây/ Chín tầng gươm báu trao tay/ Nửa đêm truyền hịch định ngày xuất chinh/ Nước thanh bình ba trăm năm cũ/ Áo nhung trao quan vũ từ đây/ Sứ trời sớm giục đường mây/ Phép công là trọng, niềm tây sá nào”.

Bức tranh lụa thứ hai “Nàng một thân nuôi già dạy trẻ” diễn tả người chinh phụ thay chồng chăm lo cuộc sống ở hậu phương “Lòng lão thân buồn khi tựa cửa/ Miệng hài nhi chờ bữa mớm cơm/ Ngọt bùi thiếp đã hiếu nam/ Dạy con đèn sách thiếp làm phụ thân/ Nay một thân nuôi già dạy trẻ/ Nỗi quan hoài mang mễ biết bao/ Nhớ chàng trải mấy sương sao/ Xuân từng đổi mới đông nào có dư”.

Bức tranh Xuất chinh - “Áo nhung trao quan vũ từ đây”.

Bức tranh lụa thứ ba “Ôm đàn tranh mấy phím cầm tay” giúp độc giả hiểu thêm đoạn thơ “Sầu ôm nặng hãy chồng làm gối/ Muộn ôm đầy hãy thổi làm cơm/ Mượn hoa mượn rượu giải buồn/ Sầu làm rượu nhạt muộn làm hoa ôi/ Gõ sênh ngọc mấy hồi không tiếng/ Ôm đàn tranh mấy phím rời tay/ Xót người hành dịch bấy nay/ Dặng xa thêm mỏi trắp đầy lại vơi”.

Bức tranh lụa thứ tư “Vắng chàng điểm phấn tô hồng với ai” diễn tả không gian trống vắng và u hoài “Đâu xiết kể trăm sầu nghìn não/ Từ nữ công phụ xảo đều nguôi/ Biếng cầm kim biếng đưa thoi/ Oanh đôi thẹn dệt bướm đôi ngại thùa/ Mặt biếng tô miệng càng biếng nói/ Sớm lại chiều dòi dõi nương song/ Nương song luống ngẩn ngơ lòng/ Vắng chàng điểm phấn trang hồng với ai”.

Bức tranh lụa thứ năm “Vì chàng thân thiếp lẻ loi một bề” song hành tâm trạng chua xót chịu đựng “Ca quyên ghẹo làm rơi nước mắt/ Trống tiều khua như đốt buồng gan/ Võ vàng đổi khác dung nhan/ Khuê ly mới biết tân toan dường này/ Nếm chua cay tấm lòng mới tỏ/ Chua cay này há có vì ai/ Vì chàng lệ thiếp nhỏ đôi/ Vì chàng thân thiếp lẻ loi một bề”.

Bức tranh lụa thứ sáu “Cùng chàng lại kết nối duyên đến già” khép lại “Chinh phụ ngâm” trong mơ ước đoàn viên “Sẽ rót vơi lần lần từng chén/ Sẽ ca lần ren rén từng thiên/ Liên ngâm đối ẩm đòi phen/ Cùng chàng lại kết mối duyên đến già/ Cho bõ lúc xa sầu cách nhớ/ Giữ gìn nhau vui thuở thanh bình/ Ngâm nga mong mỏi chữ tình/ Nhường này âu hẳn tài lành trượng phu”.

Bộ tranh lụa cả thảy sáu bức của nữ họa sĩ Ngọc Mai giúp công chúng thấu hiểu cảm giác “Nỗi lòng biết ngỏ cùng ai/ Thiếp trong cánh cửa chàng ngoài chân mây/ Trong cửa này đã đành phận thiếp/ Ngoài mây kia há kiếp chàng vay/ Những mong cá nước vui vầy/ Nào ngờ đôi ngả nước mây cách vời”.

Triển lãm của nữ họa sĩ Ngọc Mai chắc chắn sẽ khơi gợi nhiều cá nhân cầm cọ khác, tiếp tục khám phá và đưa vẻ đẹp “Chinh phụ ngâm” tượng hình lên tranh vẽ. Chẳng hạn, tâm trạng này của người chinh phụ cũng đầy rung động “Tin thường lại người không thấy lại/ Hoa dương tàn đã trải rêu xanh/ Rêu xanh mấy lớp chung quanh/ Sân đi một bước trăm tình ngẩn ngơ/ Thư thường lại người chưa thấy lại/ Bức rèm thưa lần dãi bóng dương/ Bóng dương mấy buổi xuyên ngang/ Lời sao mười hẹn chín thường đơn sai”.

Bức tranh Nỗi sầu muộn - “Ôm đàn tranh mấy phím rời tay”.

Giá trị của tác phẩm “Chinh phụ ngâm” càng ngày càng được phổ cập trong cộng đồng. Giáo sư Nguyễn Lộc nhận định: “Với bút pháp tượng trưng, ước lệ được nâng lên mức cao, Đặng Trần Côn đã biết chiết ra từ trong kho tàng văn thơ chữ Hán cổ những câu phù hợp nhất với ý tứ của mình, và dụng công sắp xếp thành một kết cấu hoàn chỉnh, như một sáng tạo mới mẻ, phô diễn thật sát từng trạng thái khác nhau của nỗi lòng chinh phụ. Thể thơ trường đoản cú mà ông sử dụng rất giàu nhạc tính, tiết điệu”.

Theo thời gian “Chinh phụ ngâm” được lan tỏa qua các bản dịch, và hôm nay tiếp tục được lan tỏa qua bộ tranh lụa của nữ họa sĩ Ngọc Mai. Sự thấu hiểu cùng sự liên tài được tương tác giữa thi ca và mỹ thuật, chắc chắn sẽ bồi đắp thêm giá trị “Chinh phụ ngâm” theo thời gian: “Chẳng hay muôn dặm ruổi rong/ Lòng chàng có cũng như lòng thiếp chăng/ Lòng chàng ví cũng bằng như thế/ Lòng thiếp nào dám nghĩ gần xa/ Hướng dương lòng thiếp như hoa/ Lòng chàng lẩn thẩn e tà bóng dương/ Bóng dương để hoa vàng chẳng đoái/ Hoa để vàng bởi tại bóng dương”.

Tuy Hòa