Chúng tôi ăn rừng – nhật ký sống về lưu trú ở vùng cao nguyên Việt Nam

Chúng tôi ăn rừng (tên gốc Nous avons mangé la forêt de la Pierre-Génie Gôo) về vùng cao nguyên Việt Nam xuất bản lần đầu trên tạp chí Mercure de France năm 1957. Ngay lập tức, tác phẩm được các nhà dân tộc học vĩ đại như Claude Lévi-Strauss và các nhà phê bình văn học như Maurice Nadeau, Édouard Glissant… khen ngợi khi mang đến một góc nhìn mới về cuộc sống cũng như bản mô tả cấu trúc xã hội của người Mnông vào giữa thế kỷ thứ XX..

Tác phẩm được Nhà xuất bản Thế giới phát hành tại Việt Nam vào năm 2017. Xuất bản lần này, Công ty Omega+ đã kết hợp tác phẩm bút ký của tác giả và in kèm gần 100 trang phụ lục ảnh in màu, với hơn 200 bức ảnh từ buổi triển lãm trưng bày hiện vật, phim ảnh, ghi chép "Chúng tôi ăn rừng... Georges Condominas ở Sar Luk" diễn ra vào năm 2007 tại Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam.

Bìa sách Chúng tôi ăn rừng. (Nguồn: Omega+)

Tác giả với thời thơ ấu ở Việt Nam

Georges Condominas (1921-2011) là người Pháp sinh ra tại Hải Phòng. Sau khi học trung học tại Pháp, cử nhân Luật và Mỹ thuật tại Hà Nội, Văn học và Dân tộc học tại Paris, ông quay trở lại Việt Nam thực hiện chuyến điền dã đầu tiên ở vùng người Mnông Gar. Đề tài nghiên cứu chính: dân tộc học và từ vựng học những nhóm Nam Á thuộc Tây Đông Dương, đặc biệt người Mnông Gar ở Trung bộ; Xã hội học về tôn giáo dân gian Lào; Dân tộc học về Madagascar.

Khác với nhiều nhà Dân tộc học phương Tây đương thời, những nghiên cứu của Georges Condominas (Condo) ở Việt Nam xuất phát từ đam mê khoa học thuần túy và ông kịch liệt phản đối việc sử dụng các kết quả nghiên cứu của mình vào mục đích phục vụ chính quyền thực dân cai trị, trấn áp có hiệu quả hơn các dân tộc thiểu số.

Tác giả Georges Condominas. (Nguồn: Vanhien)

Từng là Tiến sĩ văn học và khoa học nhân văn, Giám đốc Trung tâm tư liệu và nghiên cứu về Đông Nam Á và khu vực Nam đảo, thỉnh giảng tại một số trường Đại học ở Mỹ, Nhật Bản..., ông được đánh giá là một trong những nhà dân tộc học xuất sắc nửa sau thế kỷ 20, là người đại diện cho một thế hệ, một trường phái "điền dã" kinh điển trong nghiên cứu khoa học xã hội.

Hành trình thú vị với lưu trú dài ngày

Trong tác phẩm kinh điển Chúng tôi ăn rừng, Georges Condominas mang đến cho độc giả cuốn sách về một cộng đồng Mnông Gar. Không chỉ trình bày những khía cạnh khác nhau trong đời sống của nhóm người này, tác giả còn dựng lên một mô hình cấu trúc xã hội của người Mnông. Cuốn sách là một bản sưu tập những tư liệu thô thu nhặt được và rút ra từ các sổ tay ghi chép của chính tác giả trong thời gian lưu trú dài ngày tại Sar Luk, ở phía Nam tỉnh Ðăk Lăk.

Hii saa bri… (Chúng tôi đã ăn rừng…) được người Mnông Gar hay Phii Brêe dùng để chỉ một năm nào đó. Những người làm rẫy bán du cư này của vùng Tây Nguyên Việt Nam không có cách xác định thời gian nào khác ngoài việc căn cứ vào khoảng không gian được đánh dấu bởi những vạt rừng do họ phát và đốt để gieo trồng hàng năm. Ở Sar Luk, “Chúng tôi đã ăn rừng Đá Thần Gôo” là cách nói để chỉ năm 1949, hay chính xác hơn, năm trồng trọt kéo dài từ cuối tháng 11/1948 đến đầu tháng 12/1949. Và cuốn sách của Condominas mô tả những sự việc diễn ra tại Sar Luk trong chu kỳ nông nghiệp ấy.

Kirkus Reviews: “Condominas là một phóng viên xuất sắc, không chỉ ghi lại các thủ tục nghi lễ và nhiều sự kiện trong đời sống thường ngày mà còn cả những lo lắng và sự kháng cự nhất thời của họ".

Với Chúng tôi ăn rừng, đời sống của người Mnông hiện lên qua những ví dụ cụ thể rút ra từ thực tế hàng ngày. Chẳng hạn, Condominas trình bày một Lễ Trao đổi hiến sinh trâu cụ thể có ngày tháng, cũng như không phác thảo một lược đồ hôn nhân điển hình của người Mnông Gar, mà kể lại đám cưới của Srae và Jaang đã diễn ra như thế nào với mọi tình tiết cụ thể.

Mục đích của cuốn sách này là trình bày những tư liệu thô về cuộc sống một làng Mnông Gar hiện tại. Một làng, bởi vì đơn vị chính trị cổ truyền của bộ lạc này không vượt quá phạm vi đó và qua đây ta có thể cảm nhận ra quá trình thích nghi với đời sống hiện đại. Ngoài ra, các tư liệu được thu thập trong diễn biến của một chu kỳ nông nghiệp trọn vẹn trong một năm.

Bên cạnh một công trình nghiên cứu lý thuyết về cấu trúc của một xã hội, Condaminas mong muốn cung cấp một bức tranh càng chính xác và tỉ mỉ càng tốt về cách sống của những con người cấu thành xã hội đó và cái cách họ thực hiện sự tồn tại của chính “mẫu hình” văn hóa đó. Đây có thể là cơ sở quan sát để nhiều nhà nghiên cứu khác tìm ra những khía cạnh mới cho một nội dung đã nghiên cứu.

Claude-Lévi Strauss: “Chúng tôi ăn rừng đã đánh dấu sự đăng quang trong nền văn học dân tộc học của một thể loại hoàn toàn mới, nổi bật vì sự gắn bó và hiện thực bản địa, sâu sắc hơn tất cả những gì đã từng có trước nay”.