Chuyện lạ Bích La Đông

1.Khi gửi ảnh chụp bài báo cho tôi, Nguyễn Hoàn nhắn: “Bức ảnh chụp bài này nằm trong tập tư liệu của danh họa Lê Bá Đảng, anh ạ. Danh họa sưu tầm lúc còn sống”. Thông tin này làm tôi rất vui.

Tổng Bí thư Lê Duẩn về thăm quê hương Bích La Đông sau ngày đất nước thống nhất (Ảnh tư liệu)

Tôi biết danh họa Lê Bá Đảng từ lâu nhưng chưa bao giờ được gặp mặt. Họa sĩ Lê Bá Đảng (1921-2015) sinh tại làng Bích La Đông, sang Pháp từ năm 1939 như một người lính thợ, tham gia đội quân của nước Pháp chống phát xít, bị quân đội Đức quốc xã bắt làm tù binh. Ông đã theo học tại Học viện Nghệ thuật Toulouse, trở thành một họa sĩ nổi tiếng. Năm 1989, họa sĩ Lê Bá Đảng được nhận giải thưởng "Nghệ sĩ có tài năng lớn và tư tưởng nhân đạo" của Việt Quốc tế Saint-Louis của Mỹ. Năm 1992, Trung tâm Tiểu sử quốc tế thuộc Đại học Tổng hợp Cambridge của Anh đưa tên ông vào danh mục những người có tên tuổi của thế giới. Năm 1994, ông được Nhà nước Pháp tặng "Huân chương Văn hóa nghệ thuật Pháp". Năm 2005, họa sĩ được nhận Huy chương Kháng chiến chống Mỹ cứu nước và nhận danh hiệu Vinh danh nước Việt do Báo điện tử Vietnamnet phối hợp với Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam trao tặng. Việc họa sĩ Lê Bá Đảng lưu giữ bài “Bích La Đông giải phóng” từ hơn nửa thế kỷ trước, ngay trong những năm tháng gian nan nhất của chiến tranh, khi ông đang sống ở Pháp, nói lên tình cảm, tấm lòng gắn bó với quê hương đất nước trong những tháng năm xa xứ. Tôi biết Nguyễn Hoàn chưa lâu. Giữa năm 2024, sau khi cuốn hồi ký “Phóng viên chiến trường” của tôi xuất bản, tôi nhận được tin nhắn của Nguyễn Hoàn. Anh giới thiệu về mình và cho biết: “Trong cuốn sách của anh và bài “Bích La Đông giải phóng”, anh có kể tên ông Lương trong Ủy ban cách mạng lâm thời thôn Bích La Đông. Ông Lương là ông già của em đó. Xin cám ơn anh!”. Tôi xem lại thì trong bài báo về Bích La Đông đúng là tôi có nêu tên ông Nguyễn Lương, một cán bộ hoạt động bí mật, từng bị tù đày trong Ủy ban cách mạng lâm thời thôn. Trong lời chia tay cha mình khi ông qua đời, nhà báo Nguyễn Hoàn có viết: “Cha vẫn trong lòng mọi người. Khi còn sống, cha đã đọc được những dòng trân quý viết về mình. Nhà báo Trần Mai Hưởng, nguyên Tổng giám đốc TTXVN, khi viết bài “Bích La Đông giải phóng” năm 1972 cũng như khi viết hồi ký về cuộc đời làm báo sôi động của mình (cuốn hồi ký “Phóng viên chiến trường”, NXB Thông tấn, Hà Nội, 2023) đã nhắc đến cha, cho biết hồi quê hương mới giải phóng năm 1972, cha thuộc trong số những người được dân tín nhiệm nhất để chọn tham gia vào Ủy ban cách mạng lâm thời thôn Bích La Đông…”.

2.Câu chuyện của nhà báo Nguyễn Hoàn về họa sĩ Lê Bá Đảng và bác Nguyễn Lương gợi lại trong ký ức của tôi về “Mùa hè đỏ lửa” 1972 và chuyến đi về Bích La Đông hơn nửa thế kỷ trước. Tháng 5/1972, tôi và nhà báo Phạm Tài Nguyên hành quân cùng Trung đoàn Triệu Hải qua Gio Linh, Triệu Phong vào giải phóng thị xã Quảng Trị. Sau đấy, tôi về Bích La Đông vừa được giải phóng. Các anh ở Huyện ủy Triệu Phong đã giúp đỡ rất nhiệt tình. Tôi đi theo đoàn công tác của Huyện ủy nhằm ổn định tình hình, xây dựng chính quyền. Những ngày đầu giải phóng thật là vui. Đâu đâu cũng như một ngày hội lớn. Bến đò đông nghẹt người. Khi xuống bến đò, thấy tôi mang ba lô, túi xách, cắm cúi ghi chép, một cô gái đã hỏi:

- Anh nói giọng miền Bắc nghe hay quá... Chúng em đang đoán anh có phải là thư ký tỉnh không?

Tôi cười phá lên vì cái tên “thư ký tỉnh” làm mọi người trong đoàn công tác cười theo. Một anh ở huyện giải thích:

- Anh ấy là nhà báo, từ Hà Nội vào! Có o nào muốn chụp ảnh không?

Chúng tôi qua sông cùng bà con trong làng. Mọi người dân ở đây hôm nay đều mặc những chiếc áo trắng, áo tím mới nhất của mình. Những công việc cần thiết: Dọn dẹp làng xóm, đào hầm hào phòng không... đều được giải quyết trong buổi sáng. Chiều là buổi họp cả làng, để thành lập chính quyền cách mạng. Nơi bến đò, bà con đã dựng một cổng chào với những lá cờ Mặt trận tung bay và dòng khẩu hiệu: “Toàn dân quyết tâm xây dựng vùng giải phóng vững mạnh”. Ở bụi tre bên cạnh, nhiều tấm biển khác cũng đã được dựng lên; cái viết xong, cái còn đang viết dở. Mấy thanh niên đang hý hoáy chọn các kiểu chữ đẹp nhất. Chúng tôi biết trong số này có những người vừa từ phía bên kia mang súng trở về với nhân dân.

Chiều hôm ấy, đình làng Bích La Đông được trang hoàng trông tươi mới hẳn lên. Mọi người chuẩn bị cho lễ ra mắt chính quyền cách mạng ở thôn. Tôi góp phần cùng với anh em thanh niên trong thôn trang hoàng cờ, khẩu hiệu. Thiếu bàn ghế, một số thanh niên còn lên tận thị xã Quảng Trị để chuyển về. Việc ra mắt chính quyền cách mạng ở Bích La Đông là điều tôi rất mong. Bài viết về Bích La Đông chỉ có thể hoàn chỉnh với lễ ra mắt này. Tin tức về giải phóng Triệu Phong, Quảng Trị đang làm nức lòng cả nước. Không thể không có sớm bài về Bích La Đông.

Lễ ra mắt thật trang trọng. Đúng 3 giờ, buổi họp bắt đầu. Sau khi chào cờ, một đồng chí cán bộ Mặt trận đứng lên tuyên bố lý do và khai mạc buổi họp. Giọng anh xúc động: “Thưa toàn thể bà con! Như các thôn xã khác trong Triệu Phong ta, Bích La Đông đã được giải phóng...”.

Cả thôn Bích La Đông lắng nghe anh nói. Chúng tôi được biết anh là một trong những cán bộ kiên trì trụ bám ở đây. Dù bị truy lùng gắt gao, anh cùng các đồng chí vẫn sống và hoạt động. 4 năm liền không một ngày thấy ánh sáng mặt trời. Hàng ngàn ngày đêm lăn lộn với phong trào, hôm nay là một trong những ngày đầu tiên anh đứng trong ánh sáng thiên nhiên, nói chuyện với bà con xóm làng.

Xóa bỏ chính quyền cũ, thành lập chính quyền mới, mọi người dự họp phấn khởi chọn người có đức, có tài vào Ủy ban cách mạng lâm thời thôn. Sau khi nghe đồng chí cán bộ giải phóng giới thiệu thể lệ, mọi người bắt đầu đề cử người mình tín nhiệm nhất trong làng. Các ông Trợ, ông Lương, ông Đỉnh... được nhiều người tín nhiệm hơn cả. Trong số người trúng cử, chúng tôi chú ý tới chị Phương, một phụ nữ có chồng đi tập kết ngoài Bắc. Nhiều năm vào tù ra tội, người phụ nữ ấy vẫn kiên quyết ở vậy nuôi con, tham gia tranh đấu cùng bà con xóm làng. Hình ảnh chị đứng thay mặt chính quyền mới nhận dấu ấn, tài liệu từ tay người trưởng thôn cũ là hình ảnh đẹp ở Bích La Đông còn lưu lại trong trí nhớ của tôi.

Những ngày ở Bích La Đông, tôi đến thăm cụ Lê Điều, chị ruột của Bí thư thứ nhất Lê Duẩn, một người phụ nữ rất phúc hậu. Nhà cụ lúc nào cũng đông người. Cụ hay nấu chè để mời cán bộ giải phóng. Chúng tôi lại thăm cụ giữa lúc các chiến sĩ giải phóng đang quây quần nghe cụ kể về thời thơ ấu và quãng đời hoạt động cách mạng của đồng chí Bí thư thứ nhất. Khi anh em cán bộ đưa cho cụ xem ảnh Bác Hồ và ảnh các đồng chí lãnh đạo Đảng và Nhà nước túc trực bên linh cữu Bác ngày Bác từ trần, cụ Điều rất xúc động.

Sau buổi sáng ra mắt chính quyền ở Bích La Đông, tôi lên đường ra Vĩnh Linh. Ngay khi về đến hậu cứ, sau khi báo cáo công tác, tôi tranh thủ cùng mọi người tráng phim để chọn ảnh gửi ra Hà Nội. Sáng hôm sau, tôi viết bài “Bích La Đông giải phóng” với những cảm xúc còn vẹn nguyên về một làng quê giải phóng và đang xây dựng chính quyền cách mạng. Bài viết đó sau khi gửi ra Hà Nội, Việt Nam Thông tấn xã phát, nhiều báo đăng lại, Đài Tiếng nói Việt Nam cũng đọc rất nhiều lần. Đó là một niềm vui lớn đối với tôi. Tôi đã làm một phóng sự ảnh về “Bích La Đông giải phóng”. Sau này, tôi được biết, bài viết và phóng sự ảnh VNTTX phát được dùng rộng rãi trên báo, đài. Các bức ảnh về dòng họ của Tổng Bí thư Lê Duẩn tôi gửi ra Hà Nội và được chuyển đến Văn phòng Tổng Bí thư. Tôi được nghe nói lại, Tổng Bí thư khi ấy cho hỏi Thông tấn xã xem đồng chí phóng viên này hiện ở đâu để ông gặp và hỏi chuyện. Cơ quan báo cáo là phóng viên vẫn đang ở chiến trường, không có mặt ở Hà Nội. Điều ấy cũng là một niềm động viên đối với một phóng viên trẻ như tôi.

Nhà báo Nguyễn Hoàn, một người Bích La Đông, nguyên Phó Giám dốc sở Thông tin và Truyền thông Quảng Trị, gặp gỡ ông Craig Mc Namara, con trai Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ Robert S.Mc Namara (Quảng Trị, 2025)

3. Năm 2007, tôi mới có dịp trở lại ngôi làng nhỏ ấy trong một chuyến đi cùng các nhà báo trẻ của TTXVN. Tôi đã trở lại bến đò năm xưa giờ đã có cầu, thăm đình làng Bích La, thăm nhà lưu niệm cố Tổng Bí thư Lê Duẩn… để nhớ lại những năm tháng không quên. Gần đây nhất, trong chuyến đi dọc miền Trung, tôi cũng có dịp trở lại Bích La Đông, thăm nhà thờ họ Lê, bia tưởng niệm những người dân làng Bích La đã ngã xuống trong chiến tranh, ngắm nhìn quang cảnh làng xóm với rất nhiều biến đổi.

Sinh thời, Tổng Bí thư Lê Duẩn dành rất nhiều tình cảm cho quê hương. Năm 1976, khi về thăm quê, nhìn xóm làng tan hoang, ruộng đồng bị bom cày đạn xới, bác Lê Duẩn xúc động hỏi: “Dân quê mình còn đói ăn không? Tôi nhớ trước đây đến giêng hai là đói lắm, khoai sắn cũng không đủ ăn. Bây giờ trước hết phải lo cho dân có cơm ăn, áo mặc, con em phải được đến trường…”. Người dân Bích La Đông luôn tự hào và lưu giữ những tình cảm, những chuyện kể sâu sắc về cuộc đời cố Tổng Bí thư Lê Duẩn.

Nhà báo Nguyễn Hoàn, trong những dòng viết về ông Nguyễn Lương, cha mình, có nhắc đến công trình Bia tưởng niệm nạn nhân tử vong chiến tranh của làng, một công trình do cha anh và bà con trong làng khởi xướng và huy động kinh phí xây. Trong lần thăm lại Bích La Đông, tôi cũng các đồng nghiệp cũng đã đến viếng tấm bia ấy, một tấm bia không lớn và được dựng ngay đầu làng. Trong danh sách hơn 400 người làng Bích La Đông ngã xuống trong chiến tranh được ghi tên, chúng tôi thấy có những liệt sĩ hy sinh vì độc lập tự do; có những dân thường bị chết vì bom đạn và cả những người làng từng cầm súng cho phía bên kia đã đã tử nạn trên chiến trường. Một tấm bia mang tinh thần nhân đạo sâu sắc, bao dung của người dân Bích La Đông.

Trần Mai Hưởng