Cơ chế bảo vệ nghiên cứu có trách nhiệm

Bộ Khoa học và Công nghệ khai trương hệ thống quản lý trực tuyến các nhiệm vụ theo thời gian thực. (Ảnh ÁNH TUYẾT)

Siết chặt đầu vào, quản lý rủi ro xuyên suốt

Để phòng ngừa rủi ro ngay từ khâu chuẩn bị, Quỹ Phát triển khoa học và công nghệ Quốc gia kiểm soát chặt chẽ quy trình đề xuất, tuyển chọn nhiệm vụ. Ngân sách chỉ phân bổ cho tổ chức, cá nhân có năng lực thực chất, đáp ứng điều kiện pháp lý, tài chính, nhân lực chuyên môn và cơ sở vật chất. Hồ sơ nhiệm vụ phải có luận chứng khoa học rõ ràng, mục tiêu cụ thể, phương án tổ chức thực hiện khả thi, kế hoạch quản lý rủi ro và dự kiến hiệu quả đầu ra, tác động trong 2-5 năm sau khi kết thúc.

Việc đánh giá, tuyển chọn do Hội đồng khoa học thực hiện với sự tham gia của chuyên gia phản biện, chuyên gia tư vấn độc lập từ Cơ sở dữ liệu chuyên gia của Quỹ. Quy trình diễn ra trên nền tảng số, theo cơ chế kín, kết hợp nhận xét độc lập của chuyên gia phản biện với bỏ phiếu kín của Hội đồng, bảo đảm khách quan, minh bạch, tránh xung đột lợi ích, qua đó lựa chọn đúng nhiệm vụ có cơ hội thành công và giá trị đóng góp rõ ràng.

Trong quá trình thực hiện, Quỹ không can thiệp vào nội dung chuyên môn cụ thể của nhóm nghiên cứu nhưng giám sát tiến độ và kết quả thông qua hệ thống quản lý nhiệm vụ trực tuyến.

Trên dữ liệu cập nhật thường xuyên, Quỹ xây dựng và áp dụng Bộ chỉ số rủi ro để phát hiện sớm dấu hiệu bất thường, từ đó sàng lọc nhiệm vụ có nguy cơ thất bại hoặc chậm trễ.

Khi hệ thống cảnh báo nguy cơ ảnh hưởng đến mục tiêu, hiệu quả hoặc tính minh bạch, Quỹ kích hoạt kiểm tra đột xuất hoặc hậu kiểm chuyên đề, xác minh nguyên nhân và khuyến nghị điều chỉnh, đình chỉ hoặc chấm dứt nhiệm vụ, hạn chế thiệt hại cho ngân sách.

Giải ngân theo kết quả, gắn với trách nhiệm giải trình

Theo Nghị định 265/2025/NĐ-CP, các nhiệm vụ khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo do Quỹ tài trợ hoặc hỗ trợ được giải ngân theo nguyên tắc “giải ngân theo kết quả đạt được”. Quỹ chỉ thanh toán phần kinh phí tương ứng với khối lượng sản phẩm, kết quả đã được xác nhận đạt yêu cầu trong hợp đồng, thuyết minh nhiệm vụ và biên bản đánh giá của Hội đồng khoa học. Cách làm này khắc phục tình trạng giải ngân bình quân và tạo áp lực tích cực để nhóm nghiên cứu tập trung vào sản phẩm đầu ra có giá trị.

Cần cơ chế bảo vệ nghiên cứu có trách nhiệm. Trong ảnh:Nghiên cứu khoa học tại Công ty Vaccine và sinh phẩm số 1-Vabiotech. (Ảnh: HẢI NAM)

Sau nghiệm thu, Quỹ tiếp tục đánh giá hiệu quả đầu ra và tác động của kết quả nghiên cứu trong 2-5 năm. Mục tiêu là bảo đảm kết quả được ứng dụng, chuyển giao vào thực tiễn hoặc ít nhất có giá trị tri thức rõ ràng, đóng góp cho phát triển khoa học và công nghệ. Với những kết quả có tiềm năng ứng dụng, Quỹ hỗ trợ kết nối với doanh nghiệp, địa phương và các chương trình, quỹ khác để thúc đẩy thương mại hóa.

Trường hợp nhiệm vụ không đạt mục tiêu hoặc kết quả không đáp ứng yêu cầu, Quỹ xác định rõ nguyên nhân để xử lý phù hợp. Nếu rủi ro mang tính khách quan, rủi ro khoa học được chấp nhận theo quy định, Quỹ áp dụng các biện pháp xử lý tại Điều 25 Nghị định 265/2025/NĐ-CP và xem đó là kinh nghiệm để hoàn thiện cơ chế tài trợ, quản lý. Nếu nhiệm vụ vi phạm nghĩa vụ, chậm tiến độ, sử dụng sai kinh phí do lỗi chủ quan, Quỹ thu hồi kinh phí, tạm dừng tài trợ và đưa tổ chức, cá nhân vi phạm vào danh sách cảnh báo tín nhiệm nghiên cứu, hạn chế tham gia các chương trình hỗ trợ trong thời hạn theo quy định.

Song song với các công cụ pháp lý và tài chính, Quỹ chú trọng xây dựng hệ thống giám sát cộng đồng khoa học thông qua công khai danh mục nhiệm vụ, tiến độ thực hiện và kết quả nghiên cứu trên cổng thông tin điện tử. Cách làm này tăng minh bạch, nâng cao trách nhiệm giải trình trong sử dụng ngân sách và tạo điều kiện để xã hội giám sát, khai thác hiệu quả kết quả nghiên cứu. Qua đó củng cố thêm niềm tin của cộng đồng.

Nghị định 265/2025/NĐ-CP và cơ chế triển khai tại Quỹ Phát triển khoa học và công nghệ quốc gia được thiết kế theo hướng chuyển từ “tiền kiểm nặng về thủ tục” sang “quản lý theo rủi ro gắn với hậu kiểm trách nhiệm”, tạo không gian thông thoáng hơn cho sáng tạo, đồng thời đặt ra yêu cầu cao hơn về liêm chính khoa học, trung thực học thuật và đạo đức nghề nghiệp. Cơ chế bảo vệ nghiên cứu chỉ phát huy hiệu quả khi tự do nghiên cứu đi đôi với nghĩa vụ giải trình. Trong bối cảnh Nghị định vừa được ban hành và đang triển khai vào thực tiễn, việc vận hành nhất quán các nguyên tắc này sẽ góp phần bảo đảm hoạt động tài trợ minh bạch, an toàn, hiệu quả, khuyến khích đội ngũ trí thức yên tâm đổi mới sáng tạo vì lợi ích lâu dài của đất nước.

KIM BÁCH