Cơ chế Nhà nước thu hồi đất phải được kiểm soát chặt chẽ

Quang cảnh phiên thảo luận tổ. Ảnh: Đoàn ĐBQH tỉnh

Cân nhắc kỹ quy định “Nhà nước thu hồi phần diện tích đất còn lại khi đã thỏa thuận được 75%”

Theo đại biểu (ĐB) Lê Hoàng Anh, việc xử lý vướng mắc, nút thắt khi thi hành Luật Đất đai là rất cần thiết. Tuy nhiên, tờ trình và hồ sơ dự án Nghị quyết chủ yếu đánh giá tích cực, thiếu những đánh giá bất lợi, tiêu cực. Do đó, sẽ rất khó đánh giá tích cực là chủ đạo hay tiêu cực là chính ở nhiều chính sách trong Nghị quyết.

“Điều quan trọng là không để tháo được nút thắt lớn lại tạo ra nhiều nút thắt bé, đan mắc nhau thành mạng nhện gây nên nhiều hệ lụy”-ĐB Hoàng Anh thẳng thắn nói.

Theo ĐB Lê Hoàng Anh, cơ chế Nhà nước thu hồi đất phải là ngoại lệ rất hạn chế, được kiểm soát chặt bởi nhiều vòng, nhiều lớp. Ảnh: Đoàn ĐBQH tỉnh

1 trong 3 vấn đề tiềm ẩn hệ lụy mà ĐB Hoàng Anh đề cập là “Nhà nước thu hồi đất khi đã thỏa thuận được trên 75% diện tích đất và trên 75% số lượng người sử dụng đất”.

Tại Điều 3, dự thảo Nghị quyết bổ sung quy định Nhà nước thu hồi đất để phát triển kinh tế - xã hội vì lợi ích quốc gia, công cộng đối với “Trường hợp sử dụng đất để thực hiện dự án thông qua thỏa thuận về nhận quyền sử dụng đất đã hết thời hạn phải hoàn thành việc thỏa thuận hoặc hết thời gian gia hạn phải hoàn thành việc thỏa thuận mà đã thỏa thuận được trên 75% diện tích đất và trên 75% số lượng người sử dụng đất thì HĐND cấp tỉnh xem xét, thông qua việc thu hồi phần diện tích đất còn lại để giao đất, cho thuê đất cho chủ đầu tư”.

ĐB Hoàng Anh cho rằng: Về bản chất, đây là cơ chế cho phép Nhà nước can thiệp bằng quyền lực hành chính để “khóa sổ” quá trình thỏa thuận dân sự, buộc số ít người chưa đồng ý phải chấp nhận thu hồi, dù họ không ký kết thỏa thuận với chủ đầu tư. Ở đây có 3 hệ quả tiêu cực rất lớn.

Thứ nhất: Bản chất “ép buộc thiểu số” dưới vỏ bọc “đa số đồng thuận”. Khi cho phép thu hồi phần còn lại dù chưa đạt đồng thuận 100%, những hộ dân không đồng ý ở “nhóm thiểu số” có thể bị xem là “cản trở phát triển” và chịu áp lực rất lớn. “Tờ trình của Chính phủ chủ yếu nói về lợi ích của việc Nhà nước thu hồi và cho rằng tỷ lệ trên 75% đồng ý là số nhiều. Vậy chúng ta đảo lại cách tiếp cận, tỷ lệ 24,99% không đồng ý là số nhiều hay số ít? Tôi cho rằng nó là số lớn, số rất lớn”-ĐB Hoàng Anh nói.

Cùng với đó là nguy cơ sử dụng quyền lực hành chính để áp đặt ý chí của chủ đầu tư/nhóm lợi ích lên một bộ phận người dân, trái với nguyên tắc bảo vệ quyền tài sản, quyền tự định đoạt trong giao dịch dân sự, cũng như quyền đã được hiến định.

Thứ hai: Nguy cơ thao túng, “thỏa thuận ảo” để đủ tỷ lệ. Dự thảo không quy định rõ cơ chế minh bạch, công khai, giám sát toàn diện quá trình thỏa thuận từ bước đầu tiên đến cuối (ngay từ giai đoạn đầu tiên của thỏa thuận), không quy định vai trò của MTTQ, Ban Thanh tra nhân dân, công chứng…

Do đó, chủ đầu tư có thể dùng nhiều biện pháp như: gây sức ép, “mua chuộc” hoặc thậm chí gian lận (giả mạo chữ ký, kê khai sai tỷ lệ) để đạt mốc 75% nhằm kích hoạt cơ chế Nhà nước thu hồi phần còn lại. Điều này tạo lỗ hổng lớn cho tham nhũng và “lợi ích nhóm”.

Thứ ba: Nguy cơ bất ổn xã hội, khiếu kiện kéo dài, ảnh hưởng an ninh quốc gia, trật tự an toàn xã hội, niềm tin của người dân vào chính quyền.

Bởi, đất đai là tài sản đặc biệt quan trọng, có thể nói là sống còn của nhiều hộ gia đình, gắn với sinh kế và tâm lý công bằng, đặc biệt đối với người nghèo, người yếu thế. Nếu người dân cảm nhận rằng mình bị “ép rời đất” khi chưa đồng ý, rất dễ dẫn đến tranh chấp, khiếu kiện tập thể, tụ tập đông người, tạo điểm nóng, ảnh hưởng đến trật tự xã hội và an ninh quốc gia và dễ bị các thế lực thù địch kích động, lôi kéo.

Từ phân tích đó, ĐB Lê Hoàng Anh nêu 4 kiến nghị cụ thể.

Một là, nâng ngưỡng đồng thuận lên mức thực sự “ngoại lệ”. Chỉ được thu hồi phần còn lại khi đã thỏa thuận được trên 90% diện tích đất và trên 90% số lượng người sử dụng đất; trong tất cả các luật, nghị quyết của Quốc hội từ dự phòng ngân sách cho đến tiết kiệm… đều lựa chọn tỷ lệ 10%.

Hai là, giới hạn phạm vi áp dụng ở mức đặc biệt quan trọng. Chỉ áp dụng cơ chế này với dự án quan trọng quốc gia, dự án khẩn cấp, dự án đặc biệt, không áp dụng tràn lan cho các dự án thuần túy thương mại, đặc biệt là dự án nhà ở (bởi người dân sẽ phản ứng mạnh do lấy nhà đất của họ để đi bán kiếm lời).

Ba là, tăng cường kiểm soát dân chủ và minh bạch. Ngoài việc quy định phải có phương án bồi thường, hỗ trợ, tái định cư phù hợp cho những người không đồng ý thỏa thuận thì HĐND cấp tỉnh phải thông qua với tỷ lệ tối thiểu 2/3 tổng số đại biểu đồng ý. Đồng thời, phải có báo cáo đánh giá tác động xã hội được công bố công khai tối thiểu 45 ngày; quá trình thỏa thuận ngay từ đầu phải được giám sát bởi MTTQ, Ban thanh tra nhân dân, có sự chứng kiến, chứng thực của cơ quan công chứng.

Bốn là, mức giá áp đặt phải thỏa đáng. Mức giá đền bù mà Nhà nước áp đặt phải bằng mức thỏa thuận cao nhất mà nhà đầu tư đã đạt được và chi trả trong số hơn 75%.

Tóm lại, ĐB Lê Hoàng Anh cho rằng, cơ chế Nhà nước thu hồi đất này phải là ngoại lệ rất hạn chế, được kiểm soát chặt bởi nhiều vòng, nhiều lớp và có kiểm soát quyền lực chặt chẽ, thay vì cơ chế phổ biến có thể bị lạm dụng để ép người dân.

Tạo sự đồng thuận của người dân là quan trọng nhất

Đồng quan điểm với ĐB Lê Hoàng Anh, ĐB Nguyễn Thị Thu Thủy đề nghị cần quy định cụ thể các bước tiến hành trước khi ban hành quyết định thu hồi đất. Các bước tiến hành phải phù hợp và tuân theo các bước của Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật sửa đổi 2025; quyền tiếp cận thông tin của người dân theo Luật Tiếp cận thông tin.

Từ đó, đảm bảo sự ổn định về mặt xã hội, an ninh trật tự tại địa phương, nhất là sự đồng thuận của người dân tại địa phương đối với sự phát triển chung.

ĐB Nguyễn Thị Thu Thủy đề nghị cần quy định cụ thể các bước tiến hành trước khi ban hành quyết định thu hồi đất. Ảnh: Đoàn ĐBQH tỉnh

ĐB Thủy cũng đề cập sâu hơn về tham vấn sau khi thực hiện chính sách - quá trình cơ quan Nhà nước tiếp tục thu thập ý kiến của các bên liên quan (người dân, doanh nghiệp, chuyên gia, tổ chức xã hội). Việc tham vấn, đánh giá tác động đối với phần không đồng thuận có ý nghĩa quan trọng, giúp hiểu rõ vấn đề thực tiễn, nhận diện các tác động kinh tế - xã hội sau khi đất bị thu hồi. Những người không đồng thuận được tham vấn hiểu rõ hơn về mục tiêu và nội dung chính sách, dễ đồng thuận, giảm phản ứng xã hội.

“Bên cạnh đó, chúng ta sẽ lường trước khó khăn trong quá trình triển khai để điều chỉnh sớm; giảm sai sót, chồng chéo, mâu thuẫn trong văn bản pháp luật. Qua đó, tăng mức độ tin cậy của người dân đối với chính quyền địa phương, người dân sẽ đồng hành cùng địa phương, doanh nghiệp phát triển ổn định”-ĐB Thủy phân tích thêm.

ĐB Lê Kim Toàn đề nghị tiếp tục nghiên cứu, bổ sung những quy định phù hợp với thực tiễn. Ảnh: Đoàn ĐBQH tỉnh

Liên quan đến vấn đề này, ĐB Lê Kim Toàn nhấn mạnh: Đất đai là tài nguyên đặc biệt của quốc gia, cũng là tài sản đặc biệt của mỗi người dân. Đây là vấn đề luôn nhận được sự quan tâm của các tầng lớp nhân dân, là vấn đề phức tạp nhất trong công tác quản lý nhà nước, cũng như thực hiện quyền đại diện chủ sở hữu toàn dân về đất đai.

Dự thảo Nghị quyết đã bổ sung một trường hợp Nhà nước thu hồi đất để phát triển kinh tế - xã hội vì lợi ích quốc gia, công cộng. Tuy nhiên, ĐB Lê Kim Toàn đề nghị tiếp tục nghiên cứu, bổ sung những quy định phù hợp với thực tiễn.

Cụ thể, với các công trình, dự án phục vụ cho sản xuất trên các lĩnh vực quốc phòng - an ninh, phục vụ cho cộng đồng phát triển, thuộc các lĩnh vực thương mại, dịch vụ theo định hướng ưu tiên phát triển của đất nước, Nhà nước mới đứng ra thu hồi đất. Ngược lại, với các dự án được đầu tư để khai thác lợi nhuận trên đất, đầu tư rồi chuyển quyền sở hữu, quyền sử dụng… thì Nhà nước không đứng ra thu hồi đất, chỉ quy hoạch, hỗ trợ, tạo điều kiện.

“Chỉ có như vậy người ta mới hỗ trợ, tạo điều kiện cho các dự án đầu tư vào sản xuất tạo ra của cải vật chất cho xã hội, tạo việc làm, tăng thu nhập, tạo ra nguồn thu cho đất nước và các địa phương một cách bền vững và lâu dài”-ĐB Toàn nói.

Góp ý về dự thảo Nghị quyết của Quốc hội về một số cơ chế, chính sách đặc thù nhằm nâng cao hiệu quả công tác hội nhập quốc tế, ĐB Nguyễn Thị Mai Phương cho rằng quy mô dự thảo khá đồ sộ, với 29 điều và 2 phụ lục.

MAI LÂM