Có thể hạn chế được thiệt hại khi các hồ thủy điện xả lũ?

Thiên tai chồng thiên tai

Đây là trận lũ lịch sử hơn 30 năm qua, kể từ cơn lũ kinh hoàng năm 1993 tại khu vực Nam Trung bộ. Ba tỉnh phải chịu đựng cơn lũ nặng nhất là Gia Lai, Đắk Lắk và Khánh Hòa. Hàng ngàn lời kêu cứu khẩn cấp lan truyền trên mạng xã hội rất khó khăn ứng cứu vì nhiều nơi điện bị cúp. Hàng ngàn chiến sĩ Công an, Quân đội dầm mưa, dầm lũ cứu dân suốt đêm.

Nguyên nhân làm nên cơn lũ lịch sử này là do mưa quá lớn trên địa bàn và các hồ thủy điện, thủy lợi xả lũ để cứu hồ đập.

Ngày 19/11, Chủ tịch UBND tỉnh Đắk Lắk Tạ Anh Tuấn cho biết, lũ trên sông Ba tại trạm Phú Lâm tiếp tục ở mức trên báo động 3, vượt đỉnh lịch sử năm 1993 (5,21m). Mực nước sông Ba, Kỳ Lộ, Tam Giang vượt báo động 3 từ 1 - 3,5m. Khu vực Đồng Xuân, Tuy An và nhiều vùng khác bị cô lập hoàn toàn, nước chảy xiết khiến phương tiện cứu hộ khó tiếp cận vì giao thông bị chia cắt.

Thủy điện sông Ba Hạ đến chiều tối 19/11 đã nâng mức xả lũ lên 15.000m³/giây - đây là mức cao trong lịch sử xả lũ ở nước ta mà ngay cả thủy điện lớn như Hòa Bình, Lai Châu... cũng chưa từng xả đến mức lớn như vậy. Với mức xả này, đã làm toàn bộ vùng hạ lưu ngập lũ, trong đó có TP.Tuy Hòa (cũ).

Tối 19/11, Thủy điện Sông Ba Hạ xả lũ ở mức 15.000m³/s

Tỉnh đã sơ tán khẩn cấp khoảng 2.000 hộ với 5.621 người; một số khu vực tại Tuy An, Tây Hòa, Phú Hòa, Đồng Xuân... đến chiều 19/11 vẫn chưa tiếp cận được nhiều dân cư vùng bị cô lập. Ban Chỉ huy Phòng thủ dân sự tỉnh Đắk Lắk đã có công văn đề nghị chủ hồ thủy điện sông Ba Hạ "vận hành với lưu lượng xả nhỏ hơn lưu lượng đến hồ để tích dần mực nước đến mực nước thiết kế 105,96m nhằm giảm lũ cho hạ du...". Song tối cùng ngày, Nhà máy thủy điện Sông Ba Hạ nâng lưu lượng xả lũ lên hơn 15.000m³/s khi nước đổ về hồ có thể lên đến mức 20.400m3/giây.

Mỗi giây, hạ lưu sông Ba gánh số lượng nước khổng lồ xả ra từ các hồ thủy điện, thì cả vùng hạ du, kể cả Tuy Hòa ngập là điều tất nhiên. Một lãnh đạo UBND tỉnh Đắk Lắk cho biết, hiện hồ chứa của thủy điện này đã vượt tràn, không thể tích nước thêm. "Giờ lũ đổ về rất lớn, hồ thủy điện không còn cắt lũ được" - lãnh đạo tỉnh Đắk Lắk cay đắng nói như vậy.

Tại Gia Lai, lũ cũng làm ngập sâu toàn bộ vùng Tuy Phước; hàng loạt khu dân cư ở các phường Quy Nhơn, Quy Nhơn Bắc, Quy Nhơn Đông, Quy Nhơn Tây ngập chìm trong nước. Trong khi đó, mưa vẫn rất lớn, có lúc lên đến 400 - 500mm.

Nhà máy thủy điện An Khê - Ka Nak, hồ thủy lợi Định Bình phải xả lũ. Chiều 19/11, Chủ tịch UBND tỉnh Phạm Anh Tuấn đã chỉ đạo các ngành, địa phương tập trung huy động tối đa lực lượng, phương tiện để ứng cứu, cứu hộ, cứu nạn đưa người dân đến nơi an toàn. Đồng thời, yêu cầu các hồ thủy điện, thủy lợi phải vận hành an toàn, cắt giảm lũ cho hạ du, không để mất an toàn hồ đập.

Mưa lớn cũng khiến nhiều nơi ở TP.Nha Trang cũ, Diên Khánh, Ninh Hòa... ngập sâu chưa từng có, mực nước trên sông Cái Nha Trang lên trên báo động 3. Trong 3 ngày liên tiếp tính từ 17/11, dân Nha Trang phải 3 lần chạy lũ, mực nước đạt đỉnh tương đương lũ lịch sử năm 1986.

Đặc biệt, lũ trên sông Cái Phan Rang vượt mức báo động 3, vùng hạ du chìm trong biển nước. Hàng ngàn hộ dân phải sơ tán. Hồ Sông Cái có dung tích gần 220 triệu khối được xem là trái tim thủy lợi lớn nhất ở tỉnh Ninh Thuận cũ (nay thuộc tỉnh Khánh Hòa) vẫn tiếp tục xả lũ với lưu lượng lên 1.230m³/s để bảo đảm an toàn công trình. Nhiều hồ khác trong khu vực này cũng xả lũ hết công suất có thể.

Nam Trung bộ và Tây Nguyên có đợt mưa lớn chưa từng có và kéo dài trong nhiều ngày qua. Nhiều địa phương mưa có vũ lượng lớn và rất lớn. Từ ngày 16 đến sáng 20/11, khu vực Gia Lai, Đắk Lắk và Khánh Hòa xuất hiện đợt mưa đặc biệt lớn với lượng mưa nhiều nơi vượt 800 - 1.700mm. Từ 18 - 19/11, Gia Lai, Đắk Lắk xuất hiện mưa rất to 300 - 500mm, một số trạm có lượng mưa đặc biệt lớn như Hòa Mỹ Tây (Đắk Lắk) 841mm, Sơn Thành Đông 827mm, Hòa Thịnh 637mm. TS Nguyễn Ngọc Huy, chuyên gia về biến đổi khí hậu và cảnh báo thiên tai cho biết: đêm 19/11, Khánh Hòa và Phú Yên vẫn có mưa phổ biến ở mức 200 - 400mm.

Điểm đặc biệt là trong khi lũ đang lên cao, Bắc Biển Đông lại có gió Đông Bắc mạnh cấp 7 - 8, giật 9 - 10; vùng biển và ven biển từ Quảng Trị đến Quảng Ngãi, Gia Lai, Đắk Lắk có gió cấp 6 - 7, giật 8 - 9, làm nước lũ càng rút chậm. Mưa lớn, gió lớn, nước lũ bao vây như mê hồn trận, Nam Trung bộ chìm trong thiên tai lớn nhất kể từ 30 năm qua.

Mưa lớn nhiều ngày nên nhiều đèo, dốc, đường sá bị sạt lở nghiêm trọng. Đà Lạt gần như bị cô lập khi đèo Bảo Lộc, Mimosa, Khánh Lê, Khánh Sơn, Xông Pha... bị sạt lở lớn. Nhiều đèo khác như Phượng Hoàng (nối Ninh Hòa với Đắk Lắk cũ), An Khê, đèo Cổ Mã, đèo Cả... cũng bị sạt lở, gây ách tắc giao thông kéo dài. Lũ quét và sạt lở đất đang ở nguy cơ rất cao. Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn cho biết, rủi ro thiên tai do sạt lở, lũ quét tại Đắk Lắk hiện đang ở cấp 3, Khánh Hòa cấp 2.

Đến nay, theo thống kê sơ bộ có tổng cộng 17.669 hộ (46.769 người) đã được sơ tán khỏi vùng nguy hiểm do mưa lũ ở Nam Trung Bộ và Tây Nguyên. Theo báo cáo nhanh của Cục Quản lý đê điều và Phòng chống thiên tai, đến 7 giờ sáng ngày 20/11, đợt mưa ở các tỉnh miền Trung đã làm 21 người chết và mất tích.

Người dân gỡ mái ngói, đưa người mắc kẹt trong nhà ra ngoài khi nước lũ dâng ngập nhà dân ở xã Tuy Phước Đông, tỉnh Gia Lai

Làm sao điều tiết xả lũ các hồ thủy điện?

Theo số liệu của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, tại Bắc Trung Bộ và Nam Trung Bộ - Tây Nguyên có tổng cộng gần 4.100 hồ thủy lợi, nhiều hồ đã đầy trên 80 - 96% dung tích thiết kế. Nhiều hồ thủy điện đã chứa nước đến mức báo động, bắt buộc phải xả lũ ở mức độ cao.

Sáng 20/11, Công ty TNHH MTV Vận hành hệ thống điện và Thị trường điện quốc gia (NSMO) thông báo, thủy điện Sông Ba Hạ đang phải xả lũ với tổng lưu lượng ~ 15.000m3/s (tương đương với hơn 30 lần lưu lượng chạy máy). Như vậy, tổng công suất các hồ thủy điện xả lên đến 11.600MW (trên tổng số 19.600MW thủy điện toàn hệ thống). Trong khi đó, phụ tải hệ thống điện quốc gia tiếp tục duy trì ở mức thấp khi sản lượng điện tiêu thụ bình quân 860 triệu kWh/ngày, tương đương 97% so với cùng kỳ năm 2024. Công suất cực đại: 46.119MW (lúc 17 giờ 45 ngày 17/11), tương đương 103% so với cùng kỳ năm 2024. Trong đó, cơ cấu phụ tải điện gồm: thủy điện là 385 triệu kWh (chiếm 47%), nhiệt điện than: 293 triệu kWh (35,7%); nhiệt điện chạy dầu không huy động; nhiệt điện tua bin khí hỗn hợp: 32 triệu kWh (3,9%); điện sinh khối: 2 triệu kWh (0,3%); điện gió: 77 triệu kWh (9,4%); điện mặt trời: 22 triệu kWh (2,7%); điện mặt trời mái nhà: 8 triệu kWh (1%).

Cũng theo NSMO, do tác động của các đợt mưa lớn kéo dài khiến số lượng các hồ thủy điện phải xả điều tiết vẫn tiếp tục duy trì ở mức cao. Hiện tại, số lượng hồ xả vẫn duy trì ở 86/122 hồ (trong đó, miền Bắc: 27 hồ, miền Trung: 44 hồ, miền Nam: 15 hồ). Đó là nguyên nhân gây đợt lũ lụt như vừa qua ở nhiều tỉnh, thành Nam Trung bộ.

Thông tin lãnh đạo tỉnh Gia Lai và Ban Chỉ huy Phòng thủ dân sự tỉnh Đắk Lắk đề nghị các hồ thủy điện hạn chế xả lũ để làm giảm áp lực cho vùng hạ du, cũng có những ý kiến khác nhau. Nếu xả lũ để cắt ngập, thì hồ chứa nước thủy điện có nguy cơ bị vỡ; mà nếu xả để an toàn hồ thì hạ du ngập rất nguy hiểm.

Bài toán nào giải quyết nghịch lý này, để hạn chế tác hại của "con dao hai lưỡi" thủy điện?

Không thể phủ nhận hệ thống thủy điện ở nước ta đóng vai trò rất lớn về an ninh điện lực, nhưng mặt trái của thủy điện cũng lộ diện từ nhiều năm qua. Lấy ví dụ hệ thống thủy điện sông Ba Hạ để cho thấy việc vận hành xả lũ, cắt lũ còn những hạn chế. Theo các chuyên gia, lưu vực sông Ba rộng 13.000km2, có đến 280 hồ chứa lớn nhỏ, tích nước khoảng 1,6 tỉ m3 nhưng chỉ có 6 hồ có chức năng cắt lũ với 530 triệu m3. Như vậy, có thể thấy lưu vực này cắt lũ rất thấp. Tất nhiên, hệ thống vận hành xả lũ của hệ thống này đã được thiết lập nghiêm ngặt, nhưng trong quá trình thực hiện quy trình xả lũ có chuẩn xác? Hệ thống thông báo lũ đến tận người dân cũng không được thực hiện, chỉ thông qua chính quyền địa phương nên việc ứng phó chậm.

Đối với Sông Ba Hạ, hệ thống không dài, từ khi xả lũ cho đến khi nước lên ở hạ lưu rất nhanh. Dù người dân có thể biết trước kịch bản nước lên nhanh, nhưng vẫn bất ngờ, không ứng phó kịp.

Được biết, hệ thống xả lũ liên hồ thủy điện được xây dựng và quản lý bởi NSMO. Các công ty này sẽ phối hợp với các thủy điện để điều phối việc xả lũ dựa trên tình hình thực tế của dòng chảy và lượng mưa, nhằm bảo đảm an toàn cho vùng hạ du và vận hành hệ thống điện quốc gia. Tuy nhiên, hệ thống này đã hoàn chỉnh chưa là vấn đề còn gây tranh cãi. Hiện, NSMO đang áp dụng công nghệ Nhật Bản để quản lý một số hồ lớn như Hòa Bình, Sơn La, lắp đặt thiết bị đo tự động lưu lượng nước trên sông, ngay tại biên giới, liên tục cập nhật số liệu về máy chủ. Trên cơ sở này, chúng ta tính toán, quyết định vận hành các hồ chứa phù hợp nhất. Nhưng, nhiều hồ thủy điện khác vẫn chưa cập nhật công nghệ tối ưu nên còn nhiều bất cập.

Với tình trạng mưa lũ ngày càng cực đoan, diễn biến rất bất thường, không theo quy luật như trước, việc theo dõi, giám sát lưu lượng nước về hồ, vận hành xả lũ đòi hỏi phải nhanh chóng, điều hành linh hoạt, chính xác, nếu không sẽ gây ra thảm họa.

VĨNH HY