Công nghệ pháp y tiên tiến hỗ trợ trấn áp hoạt động buôn bán vàng bất hợp pháp ở rừng Amazon

Trên giấy tờ, vàng có nguồn gốc từ một mỏ vàng hợp pháp mà Harley Sandoval được cấp phép khai thác ở bang Tocantins, phía bắc Brazil. Thế nhưng, cảnh sát cho biết không có một ounce vàng nào được khai thác ở đó kể từ thời thuộc địa.

Sử dụng công nghệ pháp y tiên tiến cùng với hình ảnh vệ tinh, cảnh sát liên bang Brazil có thể xác định rằng vàng xuất khẩu không đến từ mỏ tại bang Tocantins. Thay vào đó, vàng đã được đào lên từ ba mỏ khai thác trái phép khác nhau ở bang Pará lân cận, một số nằm trên vùng đất bảo tồn của người bản địa, theo các tài liệu của tòa án mà hãng tin Reuters đã thấy.

Cuộc truy tố này là một trong những vụ đầu tiên ở Brazil sử dụng công nghệ mới để giải quyết tình trạng buôn bán vàng lậu, có thể chiếm tới một nửa sản lượng vàng của quốc gia Nam Mỹ này. Brazil là nước sản xuất và xuất khẩu vàng lớn. Khai thác vàng bất hợp pháp đã tăng vọt tại hàng nghìn địa điểm trong rừng nhiệt đới Amazon, gây ra sự tàn phá môi trường và bạo lực tội phạm cho khu vực này.

Theo hồ sơ của cảnh sát liên bang Brazil mà Reuters thu thập được, số vụ tịch thu vàng khai thác bất hợp pháp đã tăng gấp 7 lần trong 7 năm qua.

Phủ nhận các cáo buộc, Harley Sandoval đã được thả ra chờ xét xử và tiếp tục rao giảng cùng vợ tại một nhà thờ Tin lành Ngũ tuần ở thành phố Goiania, miền trung Brazil. Ông khẳng định không có cách nào để xác định vàng được khai thác ở đâu sau khi nấu chảy thành thỏi để xuất khẩu.

"Điều đó là không thể. Để xuất khẩu vàng, người ta luôn phải nấu chảy nó", Harley Sandoval nói với Reuters qua điện thoại.

"ADN của vàng"

Từ trước đến nay, vàng nổi tiếng là khó truy xuất nguồn gốc, đặc biệt khi vàng từ các nguồn khác nhau đã được nấu chảy, làm mất đi dấu hiệu ban đầu. Sau đó, vàng dễ dàng được giao dịch như một tài sản tài chính hoặc sử dụng trong ngành công nghiệp trang sức.

Thế nhưng, các nhà điều tra cho biết điều đó đang bắt đầu thay đổi. Một chương trình của cảnh sát có tên Targeting Gold đang tạo ra cơ sở dữ liệu các mẫu từ khắp Brazil được kiểm tra bằng quét đồng vị phóng xạ và quang phổ huỳnh quang để xác định thành phần độc đáo của những nguyên tố.

Sử dụng từ lâu trong khảo cổ học, kỹ thuật này đã được nhà địa chất Roger Dixon của Đại học Pretoria (Nam Phi) tiên phong áp dụng trong ngành khai thác mỏ để giúp phân biệt giữa vàng hợp pháp và vàng bị đánh cắp.

Chương trình được phát triển hợp tác với các nhà nghiên cứu Đại học Pretoria, gồm cả việc sử dụng chùm sáng mạnh từ máy gia tốc hạt tại một phòng thí nghiệm ở thành phố Sao Paulo (Brazil) để nghiên cứu các tạp chất kích thước nano liên quan đến vàng, có thể là bụi bẩn hoặc các kim loại khác như chì hoặc đồng, giúp truy tìm nguồn gốc của nó.

Humberto Freire, Giám đốc Sở Môi trường và Amazon mới thành lập của cảnh sát liên bang Brazil, tiết lộ công nghệ này cho phép các nhà khoa học phân tích "ADN của vàng Brazil".

Humberto Freire cho biết: "Thiên nhiên đã đánh dấu vàng bằng các đồng vị và chúng ta có thể đọc những dấu hiệu độc đáo này bằng các bản quét đồng vị phóng xạ. Với công cụ đó, chúng ta có thể truy vết vàng bất hợp pháp trước khi nó được tinh chế để xuất khẩu".

Chương trình đã góp phần thúc đẩy sự gia tăng các vụ tịch thu vàng kể từ khi Tổng thống Brazil - Luiz Inacio Lula da Silva nhậm chức vào năm ngoái, tăng 38% trong năm 2023 so với 2022, theo số liệu của chính phủ Brazil mà Reuters có được.

Theo Humberto Freire, các quy định mới về thị trường vàng của Ngân hàng Trung ương Brazil, gồm cả biên lai thuế điện tử bắt buộc cho tất cả giao dịch và thắt chặt giám sát các giao dịch đáng ngờ, cũng giúp ích.

"Chúng tôi ước tính rằng khoảng 40% vàng được khai thác ở Amazon là bất hợp pháp", Humberto Freire chia sẻ với Reuters. Theo số liệu chính thức, Brazil đã xuất khẩu 110 tấn vàng vào năm 2020, trị giá 5 tỉ USD. Qua đó, Brazil xếp hạng trong số 20 quốc gia xuất khẩu vàng hàng đầu thế giới. Năm ngoái, Brazil xuất khẩu 77,7 tấn vàng, sự sụt giảm mà chính phủ cho rằng là nhờ tăng cường thực thi luật chống khai thác mỏ bất hợp pháp.

Chuyên gia Guilherme Goncalves phân tích các mẫu vàng tại Đại học Brasilia, Brazil - Ảnh: Reuters

Căng thẳng bản địa

Jair Bolsonaro (người tiền nhiệm của Tổng thống Luiz Inacio Lula da Silva) đã làm suy yếu các biện pháp kiểm soát môi trường ở rừng Amazon. Điều đó đã gây ra cơn sốt vàng mới ở Brazil, được thúc đẩy bởi giá vàng thế giới kỷ lục tăng cao do căng thẳng địa chính trị và hoạt động mua vào của Ngân hàng Trung ương, dẫn đầu là Trung Quốc.

Giá vàng tiếp tục đạt mức cao mới, giao dịch ở mức khoảng 2.650 USD/ounce hôm 13.12.

Các cơn sốt vàng trở thành dấu ấn của Brazil vốn giàu tài nguyên khoáng sản kể từ thời kỳ thuộc địa Bồ Đào Nha. Song đợt khai thác vàng trái phép mới nhất bắt đầu trong chính quyền Jair Bolsonaro đã đạt mức chưa từng có.

Hình ảnh vệ tinh cho thấy hiện có khoảng 80.000 điểm khai thác vàng như vậy tại rừng Amazon, con số cao nhất từng được ghi nhận.

Trước đây, ngành khai thác vàng thủ công ở Brazil chủ yếu do những người thợ tìm vàng với chảo đãi vàng thực hiện, song nó hiện đã trở thành hoạt động quy mô công nghiệp, dùng máy móc đào xới hạng nặng và những tàu hút bùn trên sông trị giá hàng triệu USD.

Các tổ chức tội phạm đưa người, thiết bị và vàng vào, ra khỏi khu vực bằng trực thăng và máy bay hạ cánh tại những đường băng bí mật. Những hoạt động khai thác của họ thường để lại những ao bùn khổng lồ bị ô nhiễm thủy ngân, được sử dụng để tách vàng khỏi đất và các khoáng chất khác.

Năm ngoái, hàng ngàn thợ mỏ đã xâm nhập lãnh thổ bộ tộc Yanomami, khu bảo tồn của người bản địa lớn nhất Brazil ở biên giới phía bắc với Venezuela, mang theo bạo lực và bệnh tật, gây ra tình trạng suy dinh dưỡng và khủng hoảng nhân đạo trong bộ tộc này, khiến Tổng thống Luiz Inacio Lula da Silva phải điều động quân đội.

Thế nhưng, nhiều người đã quay trở lại đây vào năm nay sau khi quân đội Brazil rút lui. Cam kết xóa sổ hoạt động khai thác vàng bất hợp pháp, ông Luiz Inacio Lula da Silva đã cố gắng chống trả bằng cách triển khai lực lượng đặc biệt của Cơ quan Bảo vệ môi trường Ibama (liên bang Brazil) vào các khu bảo tồn của người bản địa lẫn những công viên bảo tồn rừng.

Cảnh sát cho biết việc trấn áp các băng nhóm tội phạm có tổ chức hậu thuẫn cho những người khai thác vàng bất hợp pháp là bước tiếp theo trong việc ngăn chặn hoạt động buôn bán vàng lậu cung cấp cho ngành công nghiệp trang sức và đồng hồ ở Thụy Sĩ, nơi mua 70% lượng vàng xuất khẩu của Brazil, theo dữ liệu thương mại từ chính phủ.

Các nước khác nằm sát rừng Amazon, gồm cả Colombia và Guiana thuộc Pháp, đang cân nhắc áp dụng phương pháp phân tích vàng của Brazil để giải quyết tình trạng buôn bán vàng bất hợp pháp. Các chính phủ châu Âu đã thể hiện sự quan tâm việc này, gồm cả Thụy Sĩ và Anh, hai nước nhập khẩu vàng hàng đầu từ Brazil sau Canada, theo cảnh sát và các nhà ngoại giao.

Brazil chỉ chiếm 1% lượng vàng nhập khẩu của Thụy Sĩ, trung tâm thương mại toàn cầu về kim loại quý này, và "các biện pháp đang áp dụng để chỉ nhập khẩu vàng được khai thác hợp pháp", theo Đại sứ quán Thụy Sĩ ở Brazil. Đại sứ quán này cho biết đã thành lập một nhóm làm việc với các nước nhập khẩu vàng khác để nghiên cứu khả năng truy xuất nguồn gốc và các công cụ chống hàng giả.

Nghiên cứu năm 2022 của tổ chức giám sát phi lợi nhuận Instituto Escolhas phát hiện 52% vàng xuất khẩu từ rừng Amazon là bất hợp pháp, hầu hết đều từ các vùng đất bảo tồn của người bản địa hoặc những công viên bảo tồn quốc gia.

Một nhóm vận động hành lang sôi động cho hoạt động khai thác vàng không chính thức đã tồn tại sau thời ông Jair Bolsonaro tại Quốc hội Brazil, nơi các dự luật đang chờ xử lý đề xuất hợp pháp hóa hoạt động khai thác vàng lậu.

Song hiện tại, các mẫu vàng từ khắp Brazil đang được thêm vào cơ sở dữ liệu với sự trợ giúp của các nhà khoa học tại phòng thí nghiệm của Viện Tội phạm học quốc gia thuộc cảnh sát liên bang ở Brasilia (thủ đô Brazil), nơi chuyên gia pháp y Erich Moreira Lima giám sát quá trình quét kính hiển vi các cục vàng được cất giữ trong két sắt.

Các mẫu vàng được trưng bày tại Viện Tội phạm học quốc gia của cảnh sát liên bang tại Brasilia - Ảnh: Reuters

"Giờ đây, khi đã có đội ngũ, chúng tôi hy vọng sẽ phân tích được 30.000 mẫu vàng mà Cơ quan Địa chất Brazil thu thập được. Vài năm tới, chúng tôi sẽ lập bản đồ cho tất cả 24 vùng sản xuất vàng của Brazil", Erich Moreira Lima chia sẻ với Reuters.

Nhà địa chất Maria Emilia Schutesky và đội ngũ của bà tại phòng thí nghiệm khoa học địa chất ở Đại học Quốc gia Brasilia tiến hành quét phổ khối trên các mẫu vàng để xác định các phân tử liên quan, chẳng hạn chì, để xác định nguồn gốc của vàng.

"Chúng tôi, các nhà nghiên cứu, hướng tới khả năng truy xuất 100% nguồn gốc vàng, nhưng điều đó nhiều hơn những gì cảnh sát cần để chứng minh hành vi phạm tội, vì họ chỉ cần xác định rằng vàng không đến từ nơi nghi phạm khai báo", bà Maria Emilia Schutesky thổ lộ.

Sơn Vân