Công trình sử học về nạn đói năm 1945 và khát vọng độc lập

Bìa cuốn sách "Sự thật về nạn đói năm 1945" của tác giả Nguyễn Quang Ân

Cuốn sách được thai nghén và thực hiện trong nhiều năm, kết tinh từ nỗ lực khảo cứu, sưu tầm tư liệu, điều tra thực địa và tổng hợp ký ức của hàng trăm nhân chứng sống. Không chỉ dừng lại ở việc thuật lại sự kiện, tác phẩm tái hiện một cách chi tiết, chân thực và đầy ám ảnh thảm họa nạn đói thông qua các nguồn tư liệu đa dạng: từ văn bản chính thức của chính quyền Nhật - Pháp và chính phủ bù nhìn Trần Trọng Kim, đến các bài báo, truyền đơn của Việt Minh, các ghi chép đương thời, cùng những hồi ký, công trình nghiên cứu sau năm 1945. Nổi bật hơn cả là việc tác giả và cộng sự đã thực hiện một cuộc điều tra xã hội học quy mô tại 19 điểm thuộc 8 tỉnh, nơi chịu ảnh hưởng nặng nề nhất của nạn đói, cung cấp những con số và câu chuyện khiến người đọc không thể dửng dưng.

Qua từng trang sách, hiện lên một nước Việt nghèo đói, tan hoang, tang tóc. Những vùng đồng bằng Bắc Bộ là vựa lúa của cả nước lại trở thành nơi xác người nằm la liệt trên đường làng, bến nước. Người dân phải ăn rễ cây, vỏ chuối, rêu đá, thậm chí cả xác người để duy trì sự sống. Những bức ảnh của Võ An Ninh, những ghi chép của các nhà báo thời kỳ đó, những con số điều tra định lượng... tất cả tạo thành một bức tranh đau lòng nhưng cần thiết để hiểu trọn vẹn về hoàn cảnh đã châm ngòi cho cuộc cách mạng vĩ đại.

Không dừng lại ở việc ghi chép lại nỗi đau, cuốn sách còn là sự soi chiếu chân thực về nguyên nhân và bản chất của nạn đói, một “nhân họa” do chính sách bóc lột tàn bạo của phát xít Nhật, thực dân Pháp và sự bất lực, thờ ơ của bộ máy cai trị tay sai. Hàng chục nghìn hecta lúa bị buộc nhổ để trồng đay phục vụ chiến tranh, hàng triệu tấn gạo bị thu vét, tuyến vận tải lương thực bị cắt đứt, các chính sách tích trữ, cấm bán gạo, thu thuế bất công… khiến người dân bị đẩy đến tuyệt vọng. Trong khi ấy, chính quyền vẫn áp thuế thân, vẫn tổ chức các nghi lễ, lễ hội, các quan chức vẫn tiệc tùng trên xác người. Những dữ kiện được sưu tầm và công bố trong cuốn sách, được trình bày một kết cấu logic và hệ thống, đã góp phần làm rõ bản chất bóc lột và vô nhân đạo của chế độ thực dân phát xít, cho thấy đây không chỉ là một thảm kịch tự nhiên, mà là kết quả trực tiếp của chính sách cai trị hà khắc.

Đáng chú ý, từ trong chính bóng tối của thảm họa, tác phẩm cũng khơi dậy ánh sáng của tình người. Đó là những phong trào "hũ gạo cứu đói", "nhường cơm sẻ áo", là hành động phá kho thóc Nhật chia cho dân của Việt Minh, là sự dũng cảm của những người đi vận động cứu đói bất chấp bị đàn áp, bắt bớ. Chính tinh thần tương thân tương ái ấy đã góp phần khơi dậy ý chí độc lập và niềm tin vào một chính quyền mới do nhân dân làm chủ. Cách mạng Tháng Tám năm 1945 không thể chỉ được hiểu từ góc nhìn chính trị, mà còn phải đặt trong mạch nguồn phẫn uất và đồng lòng của hàng triệu con người đã đi đến tận cùng của khốn khổ mà vẫn khát khao sống, khát khao thay đổi vận mệnh dân tộc.

Điều làm nên giá trị lâu dài của cuốn sách chính là cách mà nó kết nối lịch sử với hiện tại. Không tô vẽ, không kịch hóa, tác giả để cho tư liệu lên tiếng, để người đọc đối diện với những trang sử không dễ đọc nhưng buộc phải ghi nhớ. Trong thời đại mà tốc độ thông tin khiến người ta dễ quên đi ký ức dân tộc, cuốn sách như một ngọn đèn giữ lửa cho tâm thức cộng đồng, nhắc nhở chúng ta biết trân trọng những điều bình dị hiện tại của cơm no, áo ấm, hòa bình và có trách nhiệm gìn giữ điều đó cho thế hệ mai sau.

Nhân dịp kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9, việc đọc, suy ngẫm và lan tỏa cuốn sách Sự thật về nạn đói năm 1945 không chỉ là một hoạt động tri ân quá khứ, mà còn là cách để mỗi người dân Việt Nam làm sâu sắc hơn lòng yêu nước, hun đúc tinh thần đoàn kết và vững tin vào con đường phát triển mà cha ông đã đánh đổi bằng máu, nước mắt và cả sự sống để giành lấy.

Phụng Thiên