Để múa rối tiếp tục 'sống' giữa đời thường

Một tiết mục biểu diễn rối cạn của các nghệ nhân, trong khuôn khổ các hoạt động Festival Thăng Long - Hà Nội. Ảnh: P. Sỹ.

Giữ hồn dân gian giữa nhịp sống hiện đại

Là một di sản văn hóa phi vật thể đặc sắc, nghệ thuật múa rối Việt Nam phong phú với nhiều hình thức: rối nước, rối bóng, rối dây, rối que, rối tay, rối người… Trong đó, rối nước được xem là nét độc đáo nhất, chỉ có ở Việt Nam, thể hiện mối quan hệ hài hòa giữa con người với thiên nhiên, giữa lao động và nghệ thuật.

Nhiều năm qua, các nhà hát múa rối trung ương và địa phương đã nỗ lực đổi mới, làm mới cách dàn dựng, kết hợp âm nhạc, ánh sáng, kỹ thuật sân khấu hiện đại để tạo hiệu ứng hấp dẫn. Nhiều vở diễn như Chú Tễu kể chuyện làng, Hồn quê Việt, Rối nước Đồng Ngư… đã nhận được sự đón nhận nồng nhiệt của khán giả trong và ngoài nước.

Điển hình, Nhà hát Múa rối Thăng Long là đơn vị tiên phong trong việc đưa múa rối ra thế giới. Năm 2023, Nhà hát thực hiện hơn 1.600 suất diễn, phục vụ hàng trăm nghìn lượt khán giả, đạt doanh thu hơn 56 tỷ đồng. Trung bình mỗi ngày có từ 6 đến 8 suất diễn với hơn một nghìn khán giả, phần lớn là du khách quốc tế. Thành công đó cho thấy, nếu được đầu tư đúng hướng và gắn kết giữa nghệ thuật với du lịch văn hóa, múa rối hoàn toàn có thể phát triển mạnh mẽ trong đời sống hiện đại.

Không chỉ trong nước, múa rối Việt Nam còn ghi dấu ấn trên trường quốc tế. Năm 2024, Nhà hát Múa rối Thăng Long được Tổ chức Du lịch Mỹ trao Travellers’ Choice Awards, dựa trên hàng triệu đánh giá của du khách toàn cầu. Đơn vị này đã biểu diễn tại hơn 40 quốc gia và vùng lãnh thổ, góp phần quảng bá hình ảnh con người Việt Nam sáng tạo, nhân văn và thân thiện.

Bà Lê Thị Ánh Mai - Phó Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội nhận định: Múa rối là loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo, mang đậm tâm hồn Việt. Từ tiếng trống hội bên ao làng đến ánh sáng rực rỡ của sân khấu hôm nay, múa rối vẫn là biểu tượng của sự sáng tạo, khéo léo và tinh thần lạc quan của người Việt Nam.

Nghệ sĩ múa rối nước biểu diễn sau thủy đình, tái hiện những tích trò dân gian quen thuộc trong đời sống làng quê Bắc Bộ.

Lan tỏa giá trị từ sân khấu đến cộng đồng

Nếu như trước đây múa rối chủ yếu hiện diện ở sân đình, ao làng, thì nay, việc giữ gìn không gian diễn xướng dân gian đang ngày càng khó khăn. Quá trình đô thị hóa khiến nhiều làng quê, là nơi từng là “đất tổ” của các phường rối nước mất dần không gian biểu diễn. Ao làng bị san lấp, đình làng bị thu hẹp, khiến nhiều phường rối phải rời bỏ nơi gắn bó bao đời.

Ngoài ra, múa rối cũng đang đối mặt với bài toán về nguồn nhân lực và khán giả. Nhiều nghệ nhân lớn tuổi không còn đủ sức theo nghề, trong khi lớp trẻ ít có cơ hội tiếp cận, dẫn đến nguy cơ đứt gãy truyền thống. Kinh phí hoạt động eo hẹp khiến không ít đoàn rối phải tự xoay xở, vừa biểu diễn, vừa tìm cách nuôi nghề.

Trước thực tế ấy, bà Lê Thị Ánh Mai cho rằng, để nghệ thuật múa rối thực sự sống trong đời sống, cần có chiến lược đồng bộ và bền vững: vừa bảo tồn giá trị truyền thống, vừa khuyến khích sáng tạo và tăng cường quảng bá quốc tế. Đưa nghệ thuật múa rối vào đời sống không chỉ là khôi phục một loại hình truyền thống, mà còn là xây dựng một không gian văn hóa sáng tạo, nơi nghệ thuật dân gian được tôn vinh và phát triển phù hợp với đời sống hiện đại.

Cũng theo bà Mai, điều quan trọng nhất là nâng cao tính chuyên nghiệp trong hoạt động của các đoàn nghệ thuật rối, từ tổ chức, dàn dựng, đào tạo nghệ sĩ đến chiến lược quảng bá, hợp tác với du lịch và giáo dục. Khi các đơn vị hoạt động tự chủ, sáng tạo, múa rối sẽ có cơ hội thực sự trở lại mạnh mẽ trong đời sống cộng đồng.

Còn theo nghệ nhân Phạm Bằng - Trưởng phường rối Tế Tiêu (Hà Nội), muốn giữ nghệ thuật, phải để nghệ sĩ được diễn. Muốn có người kế tục, phải để người trẻ được chạm vào rối. Cần có thêm không gian biểu diễn và chính sách khuyến khích đào tạo thế hệ kế cận.

Như vậy, để nghệ thuật múa rối không bị lùi vào dĩ vãng, rất cần sự chung tay của các cấp, các ngành và toàn xã hội. từ bảo tồn, đào tạo, đầu tư đến xây dựng chính sách và quảng bá rộng rãi.

Giữa nhịp sống sôi động hôm nay, khi công nghệ đang làm thay đổi cách con người tiếp cận nghệ thuật, múa rối vẫn giữ cho mình một vị trí riêng, mộc mạc nhưng đầy sức sống. Và nếu được nuôi dưỡng đúng hướng, nghệ thuật múa rối Việt Nam hoàn toàn có thể tiếp tục vươn xa, vừa gìn giữ bản sắc dân tộc, vừa hòa nhịp cùng thế giới.

Phạm Sỹ