Đẽo thuyền độc mộc bên sông Pô Cô

Một nhóm thợ đang đẽo thuyền độc mộc. Ảnh: Diệu Hằng

Khi người thợ tháo chiếc rìu trên vách xuống (chiếc rìu chỉ dùng duy nhất cho việc đẽo thuyền) theo bạn vào rừng, cũng là lúc vợ ở nhà bắt đầu thực hiện mọi điều kiêng cữ: không được làm những công việc nặng nhọc như bổ củi, cuốc đất; không được tắm rửa, kể cả gội đầu và nhất là không được làm rượu cúng Yàng.

Trong khi đó thì người thợ bắt đầu việc khó khăn đầu tiên là tìm cây. Cây dùng làm thuyền được chọn thường là sao xanh. Đây là loại gỗ có những đặc tính như: nhẹ, chịu nước, không nứt nẻ… Cây làm được thuyền chu vi phải từ một người ôm trở lên, dài 5-6 m, không chà ngạnh. Tìm được cây gỗ ưng ý rồi, trước khi hạ nó xuống, người thợ phải bày lễ cúng. Lễ vật thường là một con gà, một ghè rượu. Trong lời khấn, người thợ niệm thần núi, thần nước cho cây gỗ đổ xuống an toàn, cho công việc đẽo thuyền thuận lợi, chủ thuyền gặp nhiều may mắn… Có niềm tin tâm linh rồi, người thợ mới hạ cây xuống, bắt tay vào giai đoạn khó khăn nhất, tốn nhiều công sức nhất: đẽo thuyền. Một con thuyền cỡ trung bình, người thợ phải cần thời gian tối thiểu nửa tháng ở rừng. Tuy nhiên, vấn đề không phải là thời gian. Khác với thuyền ghép bằng ván là dễ điều chỉnh cho cân bằng so với mặt nước, độc mộc nếu tính sai chiều cây gỗ hay vách thuyền, lòng thuyền có độ dày không đồng đều là khi thả xuống nước sẽ lệch, ụp xuống ngay. Điều nghiệt ngã là tục lệ quy định khi thuyền đã hạ thủy thì người thợ không được phép sửa chữa, dù chỉ là những chi tiết nhỏ. Để cho ra đời một con thuyền hoàn hảo ngay tại rừng với công cụ duy nhất là chiếc rìu trong tay, người thợ không những phải có con mắt tinh tường và đôi tay khéo léo bẩm sinh mà còn phải biết vận dụng những kinh nghiệm của người trước để lại. Trong những kinh nghiệm ấy có những điều khá là… huyền bí. Chẳng hạn để kiểm tra độ cân bằng của con thuyền, họ lật úp nó xuống, đặt một quả trứng gà theo chiều đứng vào chính giữa lưng thuyền. Nếu quả trứng không đổ thì chiếc thuyền khi xuống nước đảm bảo sẽ không nghiêng lệch.

Dù chỉ là tài sản mang tính bình dân nhưng lễ cúng thuyền vẫn được gia chủ tổ chức khá trang trọng và đó cũng là niềm vui chung của dân làng. Người có gà góp gà, người có rượu góp rượu cùng với chủ thuyền hình thành một bữa tiệc cộng đồng. Cùng với những lời chúc tụng, người thợ sẽ được chủ thuyền mời rượu trước tất cả mọi người như một phần thưởng và sự tôn vinh tài năng.

Người dân chèo thuyền độc mộc trên sông Pô Cô. Ảnh: Ngọc Tấn

Vào nghề từ lúc còn thanh niên, ông Pêng không thể nhớ mình đã làm nên bao nhiêu con thuyền độc mộc như thế. Xưa kia, các làng dọc sông Pô Cô này nhà ai mà chẳng có thuyền! Con thuyền độc mộc gắn với mỗi bước chân lên rẫy, với mỗi niềm vui, nỗi buồn trên sông. Đặc biệt là những tháng năm chống Mỹ, hình ảnh người Anh hùng A Sanh cùng với con thuyền độc mộc đưa bộ đội vượt sông vào chiến trường đã hóa thân vào thơ, nhạc. Thực ra không chỉ A Sanh, biết bao người dọc sông Pô Cô này đã hóa thân thành những A Sanh lặng lẽ. Chính ông Pêng cũng là một “A Sanh”, cũng đã góp sức vào công việc đưa đò cho bộ đội hơn một năm ròng. Cùng với thành tích 10 năm tham gia du kích, ông Pêng đã được Nhà nước tặng thưởng Huân chương Kháng chiến hạng nhì.
Không còn phải đi làm rẫy kiểu như thời còn du canh du cư, rồi thì rừng càng ngày càng lùi xa, gỗ lớn làm thuyền không còn… Đặc biệt là sự xuất hiện của những chiếc xe máy đã khiến niềm vui sông nước nguội dần. Người ta đua nhau bán thuyền. Có thời mỗi con thuyền còn sử dụng được trên chục năm chỉ có vài triệu đồng tùy lớn nhỏ. Làng Nú của ông ngày xưa nhiều thuyền độc mộc là thế nay chỉ còn lác đác mấy nhà giữ được.

Biết là thời thế không thể khác mà ông Pêng vẫn thấy nao lòng...

ĐĂNG VƯƠNG