'Địa chỉ đỏ' Xưởng quân giới Đồng Trăn: Cần sớm được tu bổ
Xưởng quân giới Đồng Trăn (xã Diên Lâm) là nơi lưu dấu một phần lịch sử cách mạng của quân và dân tỉnh Khánh Hòa trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp. Ngày 14-12-2020, địa điểm Xưởng quân giới Đồng Trăn được UBND tỉnh xếp hạng Di tích lịch sử địa điểm lưu niệm sự kiện. Tuy nhiên, hiện trạng nơi đây là nhiều hạng mục công trình đang xuống cấp, cần sớm được tu bổ.
Nơi lưu dấu lịch sử cách mạng
Tháng 9-1945, xưởng sản xuất vũ khí Đồng Trăn được thành lập. Đây là một trong những xưởng sản xuất vũ khí đầu tiên ở Nam Trung Bộ. Cơ sở sản xuất đặt tại xưởng chế biến mủ cao su của chủ đồn điền người Pháp Bu-lăng-giô (Boulanjot), xung quanh có các ban: Rèn - đúc, vũ khí, pha chế thuốc nổ, làm lựu đạn... Xưởng có hơn 50 người là những thợ thuộc nhiều ngành nghề khác nhau gia nhập vào ngành quân giới, do hai đồng chí Nguyễn Xuân Thắng và Phan Bá Đồng phụ trách. Sau đó, xưởng được tổ chức thành các dây chuyền sản xuất gồm: Máy - nguội - điện - tiện - đúc - hàn gò - hóa chất…
Hiện trạng vị trí đặt bia lưu niệm di tích lịch sử Xưởng quân giới Đồng Trăn.
Máy móc trang bị của xưởng, phần lớn lấy ở gara Phú Xuân Long do ông Nguyễn Ngọc Vinh và Phan Hữu Lộc hiến cho cách mạng. Xưởng sửa chữa các loại súng trường, súng liên thanh, làm các chi tiết súng tiểu liên, ép vỏ đạn, nghiên cứu sản xuất thuốc và đạn các loại, sản xuất lựu đạn. Ban đầu, đồng chí Nguyễn Xuân Thắng gợi ý lấy tên Xưởng quân giới Nguyễn Trường Tộ, sau đó đổi sang tên Vân Tràng quân giới. Tuy nhiên, mọi người vẫn quen gọi là Xưởng quân giới Đồng Trăn. Tháng 11-1945, trong một cuộc thử nghiệm loại lựu đạn mới sản xuất, đồng chí Phan Bá Đồng hy sinh; tiếp theo đồng chí Nguyễn Xuân Thắng cũng bị thương và hy sinh. Ghi nhận sự hy sinh của hai đồng chí, anh em công nhân quyết định gọi Xưởng quân giới Đồng Trăn là Xưởng quân giới Đồng - Thắng để tưởng nhớ hai đồng chí ấy.
Xưởng quân giới Đồng Trăn không chỉ sửa chữa, sản xuất vũ khí trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp, nơi đây còn là địa điểm tập luyện quân sự của bộ đội; nơi tuyên truyền giác ngộ cách mạng ở địa phương. Sau sự kiện 101 ngày đêm (23-10-1945 - 1-2-1946) kháng chiến chống Pháp của quân và dân Nha Trang, đứng trước sức tấn công của thực dân Pháp, các cơ quan Đảng, đoàn thể và Mặt trận ở phía Đại Điền đã rút về Đồng Trăn. Sáng 2-2-1946, từ Thành, quân Pháp mở cuộc tấn công quy mô lớn lên Đồng Trăn nhằm tiêu diệt các cơ quan đầu não của tỉnh và lực lượng vũ trang, nhưng gặp phải sự kháng cự của quân ta nên quân Pháp phải rút lại về Thành...
Đề xuất chủ trương tu bổ, tôn tạo
Địa điểm lưu niệm Xưởng quân giới Đồng Trăn hiện nay được khoanh vùng bảo vệ trong diện tích hơn 949m2. Khu đất có địa hình tương đối bằng phẳng, nhưng toàn bộ các hạng mục công trình của di tích đều đã bị xuống cấp nặng. Phần lớn diện tích khu di tích là nền đất tự nhiên, cây cỏ um tùm và thấp hơn mặt đường nhựa phía trước khoảng 1m; khuôn viên di tích chưa có hàng rào bảo vệ; vị trí bia di tích bị lệch, thấp so với tổng thể của khu đất; bia di tích bị rêu mốc, bong tróc; nền sân xung quanh bia bị sụp lún; bậc cấp xuất hiện vết nứt; bồn cây xây gạch bị nứt, hư hỏng nặng…
Bia lưu niệm di tích lịch sử Xưởng quân giới Đồng Trăn.
Được biết, ngày 13-8-2024, UBND tỉnh có công văn về việc đề xuất danh mục các dự án ưu tiên tu bổ di tích giai đoạn 2024 - 2025. Nội dung công văn giao Sở Văn hóa và Thể thao (nay là Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch) lập chủ trương đầu tư tu bổ 23 di tích, trong đó có tu bổ Di tích Xưởng quân giới Đồng Trăn. Đầu tháng 10-2025, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã có báo cáo gửi Hội đồng thẩm định tỉnh về đề xuất chủ trương đầu tư dự án tu bổ Di tích Xưởng quân giới Đồng Trăn với mức kinh phí dự kiến hơn 1,9 tỷ đồng bằng nguồn vốn ngân sách tỉnh. Vấn đề tu bổ di tích Xưởng quân giới Đồng Trăn cũng được xác định phù hợp với quy hoạch sử dụng đất tại địa phương, góp phần quan trọng vào việc phát huy giá trị di tích, phục vụ tốt công tác tuyên truyền, giáo dục truyền thống cách mạng, cũng như các nhiệm vụ chính trị, văn hóa, xã hội của địa phương. Mặt khác, khi việc tu bổ di tích Xưởng quân giới Đồng Trăn được hoàn thành sẽ giúp cho Trung tâm Bảo tồn Di sản văn hóa tỉnh Khánh Hòa thuận lợi hơn trong việc bảo dưỡng, quản lý, bảo vệ di tích, chống xuống cấp di tích theo lộ trình giai đoạn và hằng năm...
Khi di tích Xưởng quân giới Đồng Trăn được tu bổ, sửa chữa, tôn tạo, "địa chỉ đỏ" này sẽ phát huy giá trị lịch sử, văn hóa, phục vụ tốt các hoạt động tuyên truyền, giáo dục truyền thống cách mạng cho thế hệ trẻ và làm phong phú thêm các điểm tham quan, nghiên cứu về lịch sử, văn hóa tỉnh Khánh Hòa.
