Diêm dân tăng giá trị 'hạt ngọc trời' nhờ hướng sản xuất mới

Quỳnh Phú là địa phương có truyền thống làm muối lâu đời với hàng trăm hộ dân sống dựa vào ruộng muối. Thế nhưng sự cạnh tranh của muối công nghiệp giá rẻ trên thị trường khiến nghề muối thủ công liên tục đối mặt với tình trạng rớt giá.

Không ít người trẻ đã lựa chọn rời quê đi làm công nhân, đi xuất khẩu lao động, để lại những ruộng muối chỉ lác đác bóng người lớn tuổi trụ lại với nghề.

Người dân xã Quỳnh Phú thu hoạch muối

Giữa khó khăn nghề muối truyền thống, ông Bùi Xuân Điện, Giám đốc HTX Thắng Lợi là một trong những người trăn trở nhiều nhất. Sinh ra trên mảnh đất có nghề muối lâu đời, tuổi thơ ông gắn với những mùa nắng gắt, nơi cha mẹ và bà con phải còng lưng trên đồng muối để chắt chiu từng hạt trắng. “Mỗi hạt muối được làm ra đều có giá của mồ hôi. Vậy mà khi bị ép giá, bà con chỉ biết thở dài”, ông Điện nhớ lại.

Nhiều năm chứng kiến nghề bị thu hẹp, ruộng muối bị bỏ hoang, ông Điện càng lo lắng. Bởi theo kinh nghiệm của diêm dân, ruộng muối nếu không được sử dụng thường xuyên sẽ dễ nhiễm tạp chất, phải mất nhiều năm mới có thể khôi phục. “Mất ruộng là mất nghề. Mất nghề là mất cả một phần văn hóa của làng biển”, ông nói.

Công đoạn diêm dân sản xuất muối hầm

Năm 2012, với mong muốn cứu nghề và ổn định sinh kế cho bà con, ông Điện cùng một nhóm diêm dân thành lập HTX Thắng Lợi. Thay vì chỉ thu mua và phân phối muối thô, HTX chủ động nghiên cứu các mô hình chế biến sâu để nâng giá trị sản phẩm.

Các thành viên HTX đã đi khảo sát nhiều mô hình sản xuất muối ở miền Trung và Nam Bộ, học hỏi kỹ thuật, tìm hiểu thị trường. Mục tiêu đặt ra không chỉ là tiêu thụ muối, mà phải làm cho hạt muối trở thành sản phẩm đặc trưng của vùng biển Nghệ An.

Sau nhiều năm thử nghiệm, đầu năm 2025, HTX bắt tay xây dựng cơ sở sản xuất muối hầm, một trong những sản phẩm được đánh giá có giá trị cao nhất từ muối thô. Đây là bước đi táo bạo, bởi nghề muối địa phương vốn quen với sản xuất truyền thống, ít áp dụng công nghệ.

Theo ông Điện, quy trình làm muối hầm đòi hỏi cả sự tỉ mỉ lẫn thời gian dài. Nguyên liệu là những hạt muối tinh khiết nhất từ vựa muối Quỳnh An, được phơi tự nhiên từ 7–9 tháng trước khi đem vào chế biến. Thời gian phơi dài giúp muối “chín”, giảm độ chát và ổn định cấu trúc tinh thể.

Muối được hầm, om trong nồi đất để ra thành phẩm giá trị cao hơn

Muối được cho vào những chiếc nồi đất nung của làng gốm Trù Sơn, loại nồi có khả năng giữ nhiệt tốt và tăng độ tinh khiết của sản phẩm. Quá trình hầm kéo dài 14 tiếng liên tục. Bảy giờ đầu, nồi muối được mở vung để hơi nước và tạp chất bay hơi; bảy giờ cuối, muối được hầm kín vung ở nhiệt độ ổn định để đạt độ khô và tinh lọc tối đa.

Kết thúc quy trình, trọng lượng muối giảm còn một nửa, nhưng chất lượng vượt trội, hạt muối trắng, mịn, tan nhanh và có vị mặn dịu, hậu ngọt. Đây cũng là loại muối được sử dụng để nấu ăn và làm muối thảo dược, sản phẩm đang được các spa và người tiêu dùng ưa chuộng.

Hướng sản xuất mới đã nâng cao đời sống cho bà con làm nghề muối truyền thống

Hiện muối hầm của HTX Thắng Lợi được bán với giá hơn 36.000 đồng/kg, cao gấp 15–20 lần muối nguyên liệu. HTX cung ứng khoảng 20 tấn muối hầm mỗi tháng cho thị trường Nghệ An và nhiều tỉnh thành khác.

Nhờ HTX thu mua muối với giá cao hơn thị trường, nhiều hộ dân đã có sinh kế ổn định. Anh Mai Văn Thắng, một diêm dân gắn bó với nghề gần 20 năm chia sẻ: “Trước đây muối thường bị tư thương ép giá. Nay HTX chế biến và bao tiêu sản lượng, bà con yên tâm sản xuất, không còn cảnh muối chất đống ngoài ruộng.”

Không chỉ nâng giá trị sản phẩm, cơ sở sản xuất muối hầm còn tạo việc làm cho hàng chục lao động trong xã, với mức lương 5–7 triệu đồng/tháng.

Để khẳng định giá trị sản phẩm, HTX đang hoàn thiện hồ sơ đăng ký OCOP, chuẩn hóa quy trình sản xuất, đầu tư nhãn mác, bao bì và xây dựng chuỗi tiêu thụ ổn định.

HTX cũng đang nghiên cứu nhiều sản phẩm mới từ muối hầm như muối lạc, muối vừng, muối chấm, muối sấy rau nhót… nhằm đa dạng hóa thị trường và tạo thêm lợi thế cạnh tranh.

Câu chuyện của HTX làm muối theo hướng đi mới không chỉ là bài toán kinh tế, mà còn là hành trình giữ nghề, giữ văn hóa của cộng đồng diêm dân. Từ những hạt muối bình dị, người dân Quỳnh Phú đã tìm thấy cơ hội vươn lên, giữ lại giá trị truyền thống trong nhịp sống hiện đại.

PHẠM NGÂN