Điện mặt trời khu công nghiệp chờ 'cú hích' chính sách

Điện mặt trời áp mái giúp giảm phát thải và tối ưu chi phí năng lượng. Ảnh: Hoàng Anh

Thị trường tỷ đô đang mở ra

Điện mặt trời áp mái trong các khu công nghiệp (KCN) đang trở thành xu hướng tất yếu, được thúc đẩy bởi hai động lực chính: cam kết của Việt Nam đạt mục tiêu phát thải ròng bằng 0 (Net Zero) vào năm 2050 và yêu cầu ngày càng khắt khe về tiêu chuẩn ESG từ các tập đoàn đa quốc gia trong chuỗi cung ứng.

Theo EVN, năm 2024, sản lượng điện thương phẩm toàn quốc ước đạt gần 277 tỷ kWh. Riêng lĩnh vực công nghiệp, Bộ Công thương cho biết tiêu thụ hơn một nửa tổng sản lượng này, tương đương trên 140 tỷ kWh.

Hiện Việt Nam có khoảng 381 khu công nghiệp và 700 cụm công nghiệp, với hơn 40.000 doanh nghiệp đang hoạt động. Điều này cho thấy các khu công nghiệp là nhóm tiêu thụ năng lượng rất lớn, mỗi năm có thể cần từ vài chục đến hàng trăm tỷ kWh, tùy quy mô và năng lực sản xuất.

Khảo sát của Bộ Công thương cũng chỉ ra, ngành công nghiệp Việt Nam có tiềm năng tiết kiệm năng lượng từ 20–30% lượng điện tiêu thụ. Với lợi thế diện tích mái nhà xưởng rộng và nhu cầu điện tập trung cao, các KCN sở hữu tiềm năng rất lớn để phát triển điện mặt trời áp mái, vừa giảm áp lực tiêu thụ điện, vừa góp phần chuyển đổi sang năng lượng sạch.

Không chỉ dừng ở câu chuyện chi phí, đây còn là bài toán sống còn cho xuất khẩu. Theo McKinsey, đến năm 2030, 80% ngành sản xuất tại châu Á sẽ chịu yêu cầu kiểm soát khí thải trong chuỗi cung ứng. Việt Nam là một trong những trung tâm sản xuất lớn của khu vực cũng đang chịu sức ép này rõ nét.

Điện mặt trời áp mái trong KCN nổi lên như giải pháp kép nhằm giảm phát thải và tối ưu chi phí năng lượng. Ông Đỗ Quang Thịnh, Giám đốc điều hành The Sunergy cho biết, chỉ cần 15% lượng điện sản xuất đến từ điện mặt trời áp mái, Việt Nam có thể tiết kiệm khoảng 2,5 tỷ USD mỗi năm.

Đây là lý do nhiều doanh nghiệp năng lượng như The Sunergy tập trung vào thị trường này, không chỉ lắp đặt hệ thống, mà còn triển khai dịch vụ trọn gói tư vấn pháp lý, thiết kế kỹ thuật, quản lý vận hành, hợp đồng mua bán điện (PPA), giúp khách hàng giảm gánh nặng đầu tư ban đầu.

Ông Đỗ Quang Thịnh, Giám đốc điều hành The Sunergy. Ảnh: NVCC

Ba “nút thắt” khiến thị trường chưa bứt phá

Dù cơ hội rõ ràng, tỷ lệ mái nhà xưởng được lắp đặt điện mặt trời trong KCN hiện mới đạt 5 – 7%, thấp hơn kỳ vọng, nguyên nhân chính theo Giám đốc điều hành The Sunergy đến từ ba rào cản.

Thứ nhất, chính sách thiếu đồng bộ, sau khi cơ chế FIT kết thúc, khung giá mới và cơ chế mua bán điện trực tiếp (DPPA) vẫn chưa hoàn thiện. “Khách hàng hỏi điện dư bán cho ai, giá bao nhiêu, chúng tôi chưa có câu trả lời chắc chắn”, ông Thịnh nói và cho biết thêm, đó cũng chính là nguyên nhân khiến mô hình tài chính khó triển khai, khiến nhà đầu tư chần chừ.

Thứ hai, hợp đồng và thời gian hoàn vốn phức tạp. Phần lớn nhà máy thuê xưởng 5 – 10 năm, trong khi dự án điện mặt trời cần 7 – 10 năm để hoàn vốn, khiến việc đàm phán hợp đồng ba bên nhà đầu tư – chủ xưởng – doanh nghiệp thuê kéo dài.

Thứ ba, hạ tầng và tiêu chuẩn an toàn chưa đồng bộ. Một số KCN lo ngại quá tải lưới nội bộ hoặc rủi ro cháy nổ, buộc nhà đầu tư phải bổ sung hệ thống giám sát thông minh, phòng cháy chữa cháy (PCCC) chuẩn quốc tế, làm tăng chi phí. Ngoài ra, quy định về kết nối SCADA với EVN (tức hệ thống điện mặt trời phải tích hợp vào hệ thống giám sát tập trung của EVN), cùng yêu cầu PCCC và thủ tục xây dựng chưa thống nhất giữa các địa phương gây khó cho doanh nghiệp.

Lối mở nào để khai phá?

Để khai phá thị trường này, cần chính sách đột phá kết hợp mô hình kinh doanh linh hoạt.

Hiện nhiều doanh nghiệp chọn mô hình PPA hoặc ESCO, kết hợp cho thuê hệ thống điện mặt trời cùng giải pháp quản lý năng lượng thông minh (EMS). Với hình thức này, khách hàng không phải bỏ vốn đầu tư, chỉ trả tiền điện với giá thấp hơn EVN, đồng thời đạt chuẩn xanh, thuận lợi xuất khẩu và có chứng chỉ ESG.

Song song đó, doanh nghiệp cần đẩy mạnh số hóa và minh bạch pháp lý bằng cách ứng dụng hợp đồng thông minh, trí tuệ nhân tạo (AI), internet vạn vật (IoT) để giám sát sản lượng, tối ưu hiệu suất và đáp ứng yêu cầu truy xuất nguồn gốc carbon (tiêu chuẩn bắt buộc ở EU và Mỹ).

Về chính sách, ông Thịnh kiến nghị cần cho phép đơn vị phân phối trong KCNKCN mua điện dư để sử dụng nội bộ. Đồng thời đơn giản hóa thủ tục triển khai, đặc biệt là bỏ yêu cầu kết nối SCADA đối với các dự án không bán điện vào lưới EVN vì quy định này đang làm phát sinh chi phí không cần thiết.

Bên cạnh đó, khuyến khích tích hợp hệ thống lưu trữ năng lượng (BESS) nhằm giảm áp lực cho lưới điện và nâng cao hiệu quả khai thác nguồn năng lượng mặt trời.

“Nếu các chính sách này được thông qua, công suất điện mặt trời mái nhà trong KCN có thể tăng gấp 5 – 7 lần trong 5 năm tới”, ông Thịnh nhận định.

Chuyên gia Phan Công Tiến, Viện Nghiên cứu ứng dụng năng lượng thông minh – iSEAR bổ sung thêm, với những dự án dưới 30MW nên cho phép mua bán điện trực tiếp song phương, không bắt buộc tham gia thị trường điện giao ngay. Điều này giúp giảm chi phí truyền tải và tăng chủ động cho doanh nghiệp.

Điện mặt trời trong KCN không chỉ giúp doanh nghiệp giảm chi phí sản xuất mà còn đóng vai trò quan trọng để hội nhập quốc tế. Theo Cơ quan Năng lượng quốc tế (IEA), đến năm 2030, các nước thuộc nhóm G7 sẽ yêu cầu minh bạch lượng khí thải trong toàn bộ chuỗi cung ứng, bao gồm cả phạm vi 3 (phát thải gián tiếp từ hoạt động của nhà cung cấp).

Có nghĩa nếu doanh nghiệp Việt muốn tiếp tục giữ được đơn hàng từ các tập đoàn lớn trên thế giới, họ phải chứng minh được tỷ lệ sử dụng năng lượng tái tạo trong quá trình sản xuất.

Nếu Việt Nam sớm tạo điều kiện cho điện mặt trời phát triển mạnh trong giai đoạn 2025 – 2030 không chỉ tận dụng được một thị trường trị giá hàng tỷ USD mà còn giữ vững vai trò trong chuỗi cung ứng toàn cầu theo hướng xanh và bền vững.

Quỳnh Anh