Dinh dưỡng 1.000 ngày đầu đời – 'Giai đoạn vàng' quyết định chiều cao, trí tuệ của trẻ

Giai đoạn 1.000 ngày đầu đời - tính từ khi người mẹ mang thai cho đến khi trẻ tròn 2 tuổi – được coi là giai đoạn then chốt, quyết định chiều cao, trí tuệ và sức khỏe lâu dài của trẻ.

PGS.TS Bùi Thị Nhung, Trưởng khoa Dinh dưỡng, Bệnh viện Mặt Trời, nguyên Chủ nhiệm khoa Dinh dưỡng học đường và ngành nghề (Viện Dinh dưỡng) cho biết, đây là giai đoạn tăng tốc nhanh nhất về sự phát triển của con người. Từ khi còn là bào thai, cơ thể trẻ đã hình thành và phát triển các cơ quan, tổ chức, tế bào thần kinh. Khi chào đời, tốc độ tăng trưởng về chiều cao, cân nặng và trí tuệ tiếp tục diễn ra mạnh mẽ - đó là lý do giai đoạn này được gọi là "giai đoạn vàng".

"Rất nhiều nghiên cứu đã chứng minh, dinh dưỡng trong 1.000 ngày đầu đời có tác động rõ rệt đến chiều cao, thể lực và trí tuệ của trẻ. Trẻ được nuôi dưỡng tốt sẽ phát triển vượt trội cả về thể chất lẫn khả năng nhận thức. Ngược lại, nếu thiếu hụt dinh dưỡng, trẻ dễ bị suy dinh dưỡng, thấp còi, ảnh hưởng đến phát triển trí não và sức khỏe sau này", PGS.TS Bùi Thị Nhung nhấn mạnh.

Theo BS Nhung, chế độ dinh dưỡng hợp lý cho 1.000 ngày đầu đời phải được bắt đầu ngay từ khi người mẹ mang thai. Thai phụ cần được tư vấn, bổ sung vi chất kịp thời, áp dụng chế độ ăn cân đối theo "Tháp dinh dưỡng cho bà mẹ có thai và bà mẹ nuôi con bú" do Viện Dinh dưỡng khuyến nghị.

Tháp dinh dưỡng hợp lý dành cho phụ nữ có thai và bà mẹ cho con bú (giai đoạn 2016 – 2020). Ảnh: Bộ Y tế, Viện Dinh dưỡng.

Sau sinh, sữa mẹ là nguồn dinh dưỡng tối ưu, nên cho trẻ bú mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu, tiếp tục duy trì bú mẹ đến 2 tuổi kết hợp với ăn dặm hợp lý. Khi cho trẻ ăn bổ sung, cần đảm bảo đủ 4 nhóm chất dinh dưỡng (bột đường, đạm, béo, vitamin và khoáng chất), cho ăn từ ít đến nhiều, từ loãng đến đặc, đồng thời thường xuyên theo dõi biểu đồ tăng trưởng để phát hiện sớm tình trạng suy dinh dưỡng.

4 giai đoạn trong 1000 ngày đầu đời của bé

Sự phát triển của trẻ được chia làm 6 thời kỳ; trong đó, khoảng thời gian 1000 ngày đầu đời của trẻ chiếm 4 thời kỳ:

Giai đoạn 1: Thời kỳ phát triển trong tử cung

Giai đoạn 1 chính là thời kỳ phát triển trong tử cung của mẹ, tính từ khi trứng được thụ tinh đến khi trẻ chào đời (khoảng 270 ngày – 9 tháng), được chia thành 2 thời kỳ nhỏ:

Thời kỳ phôi thai: gồm 8 tuần đầu đời; thai nhi bắt đầu hình thành các cơ quan, bộ phận.

Thời kỳ thai nhi: gồm 7 tháng tiếp theo; thai nhi tăng trưởng và phát triển.

Trong thai kỳ, não bộ bắt đầu phát triển rất sớm và nhanh chóng. Sau 16 ngày thụ thai đến tháng thứ 7, các ống thần kinh hình thành; não có hình dạng như não người trưởng thành. Ước tính não bộ có khoảng 10.000 tế bào vào tuần thứ 4 của thai kỳ; con số này tăng lên 10 tỷ tế bào khi thai nhi được 24 tuần tuổi.

Ở giai đoạn này, mẹ cần chú ý sức khỏe và thói quen ăn uống bởi điều này gây ảnh hưởng lớn đến sự phát triển của trẻ trong tương lai. Dinh dưỡng thai kỳ kém, thiếu thốn hoặc dư thừa đều gây tác động xấu đến thai nhi, gây suy dinh dưỡng thai nhi hoặc thai nhi tăng cân quá mức. Và cả hai trường hợp này đều có thể gây nên những hậu quả nghiêm trọng lâu dài cho trẻ.

Giai đoạn 2: Thời kỳ sơ sinh

Khoảng thời gian 30 ngày đầu đời của trẻ được gọi là sơ sinh. Thời kỳ sơ sinh đánh dấu những bước khởi đầu quan trọng trong cuộc sống, đặt nền móng cho sự phát triển về sau của trẻ.

Trẻ sẽ tự thích nghi với môi trường bên ngoài bụng mẹ và những thay đổi lớn về thể chất và sinh lý. Dinh dưỡng bằng sữa mẹ và các trải nghiệm trong giai đoạn sơ sinh có thể ảnh hưởng lớn đến sức khỏe và sự phát triển của trẻ trong những năm tiếp theo. Sự chăm sóc chu đáo và tình yêu thương của ba mẹ, người thân trong giai đoạn này sẽ giúp trẻ phát triển mạnh mẽ và khỏe mạnh.

Giai đoạn 3: Thời kỳ bú mẹ

Thời kỳ bú mẹ được tính từ lúc kết thúc thời kỳ sơ sinh đến khi trẻ được 6 tháng tuổi. Trẻ được nuôi dưỡng bằng sữa mẹ hoàn toàn trong giai đoạn này sẽ giảm nguy cơ mắc bệnh tật, bao gồm hen suyễn, dị ứng và nhiều bệnh lý mãn tính khác. Bú mẹ giúp trẻ cảm nhận nhiều hơn về tình mẫu tử thiêng liêng, tăng kết nối mẹ – con; trẻ cảm thấy an toàn và thoải mái hơn.

Sữa mẹ cung cấp tất cả các chất dinh dưỡng cần thiết cho sự phát triển toàn diện của trẻ trong những tháng đầu đời, bao gồm protein, lipid, carbohydrate, vitamin và khoáng chất. Bên cạnh đó, sữa mẹ chứa các kháng thể giúp bảo vệ trẻ khỏi các bệnh nhiễm trùng, tăng cường hệ miễn dịch. Vì vậy, sữa mẹ được coi là nguồn dinh dưỡng tối ưu nhất cho trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ, giúp đảm bảo sự phát triển thể chất và trí tuệ toàn diện. Không chỉ về mặt sức khỏe, nuôi con bằng sữa mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu đời giúp mẹ tiết kiệm chi phí hơn so với dùng các loại sữa công thức khác.

Giai đoạn 4: Thời kỳ răng sữa

Thời kỳ răng sữa được tính từ khi trẻ tròn 6 tháng tuổi đến hết 1000 ngày đầu đời. Nhu cầu dinh dưỡng cho sự tăng trưởng và phát triển ở trẻ từ 6 tháng tuổi trở lên đã tăng lên, vượt qua hàm lượng dinh dưỡng mà sữa mẹ có thể cung cấp. Vậy nên, ba mẹ cần chú ý cho trẻ dùng thêm các thực phẩm dinh dưỡng bổ sung thông qua ăn dặm, đảm bảo trẻ được cung cấp đủ chất và an toàn thực phẩm, trong khi tiếp tục được bú mẹ đến 2 tuổi hoặc hơn.

Trong khẩu phần ăn dặm của trẻ cần đảm bảo có ít nhất 5 trong 8 nhóm thức ăn, bắt buộc có thức ăn bổ sung chất béo. Có thể tự chế biến bột ăn dặm cho trẻ từ các thực phẩm hàng ngày hay dùng bột ngũ cốc ăn dặm cho trẻ, được chế biến sẵn, có bổ sung thêm vi chất dinh dưỡng, đặc biệt là chất sắt để ngừa thiếu máu thiếu sắt ở trẻ. Lưu ý, cần đảm an toàn thực phẩm khi chế biến và cho trẻ ăn.

TS.BS Hoàng Thị Đức Ngàn (Viện Dinh dưỡng) khẳng định: "1.000 ngày đầu đời - bao gồm 270 ngày mang thai và 730 ngày đầu sau sinh - là quãng thời gian trẻ có tốc độ tăng trưởng nhanh nhất cả về chiều cao, cân nặng và chu vi vòng đầu. Đây cũng là giai đoạn hình thành tới 75–80% cấu trúc não bộ của trẻ khi trưởng thành."

Theo BS Ngàn, trong thời gian này, hệ miễn dịch, tiêu hóa và xương khớp của trẻ đang phát triển và hoàn thiện chức năng. Do đó, một chế độ dinh dưỡng hợp lý không chỉ giúp trẻ đạt chuẩn về chiều cao, cân nặng mà còn ảnh hưởng đến IQ, EQ và nguy cơ mắc các bệnh mạn tính trong tương lai.

Có thể thấy, chăm sóc trẻ trong 1000 ngày đầu đời đúng cách giúp trẻ có khởi đầu tốt, khỏe mạnh, hạnh phúc và có thể phát huy được tất cả tiềm năng phát triển của bản thân. Không có thời gian nào trong cuộc đời có cơ hội tác động đến nhiều khía cạnh của đứa trẻ hơn giai đoạn 1000 ngày đầu đời; vì vậy, ba mẹ cần đặc biệt chú ý trong chăm sóc trẻ.

Nghiên cứu về sự phát triển của trẻ em cho thấy trẻ cần sự hỗ trợ của 3 yếu tố cơ bản để phát triển: Dinh dưỡng thích hợp, sự tương tác ổn định của người chăm sóc trẻ và môi trường chăm sóc nuôi dưỡng an toàn. Khi thiếu một hoặc hơn trong ba yếu tố trên, sự phát triển về thể chất, xã hội, tình cảm và nhận thức của trẻ trở lên xáo trộn dẫn tới mất đi các cơ hội mà mỗi trẻ sinh ra có quyền được hưởng.

Mai Hoa