Định hình vai trò, vị thế của khoa học xã hội và nhân văn trong kỷ nguyên số

PGS.TS Đoàn Minh Huấn, Phó Giám đốc Thường trực Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh phát biểu khai mạc và đề dẫn hội thảo. Ảnh: Văn Điệp/TTXVN

Hội thảo đã thu hút sự quan tâm và tham dự của nhiều nhà lãnh đạo, chuyên gia, và nhà khoa học đến từ Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, Bộ Khoa học và Công nghệ, Bộ Công an, Bộ Tư pháp, cùng đại diện của nhiều cơ sở giáo dục đại học.

Khai mạc và đề dẫn hội thảo, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Đoàn Minh Huấn, Phó Giám đốc Thường trực Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh nhận định đối với mỗi quốc gia, hệ thống tri thức lý luận đóng vai trò "hệ điều hành" cho mọi chính sách phát triển. Nếu thiếu nền tảng khoa học xã hội và nhân văn vững chắc, phát triển sẽ thiếu định hướng, đổi mới sẽ thiếu bền vững, hội nhập sẽ thiếu bản lĩnh và tiến bộ xã hội sẽ thiếu chiều sâu giá trị.

Theo ông Đoàn Minh Huấn, nhân loại đang chứng kiến sự bùng nổ của công nghệ số, trí tuệ nhân tạo, và dữ liệu lớn, kéo theo sự biến đổi sâu sắc của đời sống kinh tế, chính trị, văn hóa, cùng với sự phức tạp của các vấn đề toàn cầu như bất bình đẳng xã hội, biến đổi khí hậu, xung đột lợi ích, và bảo vệ giá trị nhân văn. Những thay đổi nhanh chóng này tạo ra không chỉ cơ hội mà còn đặt ra nhiều thách thức mới, đòi hỏi tư duy khoa học phải được đổi mới toàn diện cả về lý luận, phương pháp và cách tiếp cận. Trong bối cảnh đó, khoa học xã hội và nhân văn giữ vai trò đặc biệt quan trọng trong việc giúp con người hiểu chính mình, hiểu xã hội, hiểu động lực phát triển và các quy luật vận động của đời sống.

Ông Đoàn Minh Huấn nhấn mạnh, càng trong thời đại chuyển đổi mạnh mẽ, chúng ta càng cần những nền tảng lý luận sâu sắc để định hướng sự phát triển, hoạch định chính sách, và đảm bảo sự phát triển hài hòa, bền vững và mang tính nhân văn.

Nghiên cứu cơ bản trong lĩnh vực khoa học xã hội và nhân văn không chỉ là dựng xây tri thức mà còn là nền tảng để củng cố hệ giá trị, định hình tương lai, giữ gìn bản sắc và chủ động thích ứng với thế giới đang biến đổi.

Phó Giám đốc Thường trực Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh nhấn mạnh: "Công nghệ có thể giúp chúng ta đi nhanh hơn nhưng minh triết nhân văn giúp chúng ta đi xa hơn". Theo ông, những vấn đề căn cốt nhất như giá trị, đạo đức, chuẩn mực xã hội, năng lực tư duy, bản lĩnh chính trị, ý thức trách nhiệm chỉ có thể được lý giải và định hướng thông qua các nghiên cứu khoa học xã hội và nhân văn mang tính nghiêm cẩn, chuẩn xác và sâu sắc. Nghiên cứu cơ bản không chỉ nhằm trả lời câu hỏi cái gì và như thế nào mà còn hướng đến vì sao của mọi hiện tượng xã hội.

Trong bối cảnh mới, nghiên cứu cơ bản có bốn nhiệm vụ quan trọng: làm sáng tỏ những quy luật mới của đời sống xã hội; xây dựng hệ giá trị và bản sắc trong thời đại toàn cầu hóa; cung cấp nền tảng lý luận cho chiến lược phát triển quốc gia; và góp phần nhân văn hóa, phát triển công nghệ, đảm bảo công nghệ phải phục vụ con người, bảo vệ các giá trị đạo đức, củng cố sự phát triển hài hòa giữa công nghệ và xã hội.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Đoàn Minh Huấn nhấn mạnh: "Nghiên cứu cơ bản không chỉ là nền móng của tri thức mà còn là sức mạnh mềm của quốc gia. Đầu tư cho nghiên cứu cơ bản chính là đầu tư cho phát triển, cho bản sắc, cho trí tuệ, cho năng lực tự cường dân tộc".

Hội thảo khoa học với chủ đề: “Vai trò, vị thế của nghiên cứu cơ bản trong lĩnh vực khoa học xã hội và nhân văn khi bước vào kỷ nguyên mới của dân tộc”. Ảnh: Văn Điệp/TTXVN

Tại hội thảo, các đại biểu đã có các ý kiến tham luận chuyên sâu khẳng định tầm quan trọng của khoa học xã hội và nhân văn trong kỷ nguyên số.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Đào Ngọc Chiến, Giám đốc Cơ quan điều hành Quỹ Phát triển Khoa học và Công nghệ Quốc gia, chỉ ra một số thách thức cố hữu trong nghiên cứu khoa học xã hội và nhân văn như số lượng nhà khoa học ít, chất lượng nghiên cứu và công bố quốc tế còn hạn chế, và sự gắn kết với thực tiễn quản lý nhà nước còn khá hạn chế. Đặc biệt, ông lưu ý lĩnh vực khoa học xã hội và nhân văn đang "rất bối rối" về danh mục tạp chí để sử dụng, vì nhiều vấn đề của Việt Nam không được quốc tế đăng.

Ông cho biết quỹ NAFOSTED sẽ thúc đẩy việc tài trợ theo hướng ưu tiên nghiên cứu liên ngành gắn với các xu thế công nghệ mới và các công nghệ chiến lược.

Trong tham luận "Hội nhập quốc tế và sứ mệnh của khoa học xã hội và nhân văn: Từ tiếp nhận tri thức đến đóng góp học thuyết Việt Nam", Tiến sĩ Đào Ngọc Báu, Viện trưởng Viện Chính trị và Quan hệ quốc tế, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh luận giải, hội nhập quốc tế tạo ra sự tái cấu trúc sâu sắc không gian tri thức, nơi tri thức đã trở thành một dạng "quyền lực mềm" gắn chặt với năng lực định hình diễn ngôn và nâng cao vị thế quốc gia. Tuy nhiên, khoa học xã hội và nhân văn Việt Nam hiện nay vẫn chủ yếu vận hành trong vai trò người tiếp nhận tri thức, với năng lực sáng tạo lý luận và đóng góp học thuyết độc lập còn hạn chế, dẫn đến nguy cơ "lệ thuộc tri thức". Vì vậy, sứ mệnh chiến lược của khoa học xã hội và nhân văn Việt Nam là phải thực hiện bước chuyển đổi mang tính lịch sử từ vai trò thụ động sang chủ động, cụ thể là từ bản địa hóa tri thức tiến tới đóng góp học thuyết Việt Nam- một hệ thống lý luận khoa học có giá trị tham khảo quốc tế dựa trên thực tiễn đất nước.

Để hiện thực hóa sứ mệnh này, Tiến sĩ Đào Ngọc Báu đề xuất cần đổi mới căn bản cơ chế đầu tư và đánh giá khoa học theo hướng ưu tiên nghiên cứu lý luận nền tảng dài hạn (5-10 năm), đồng thời cải cách mạnh mẽ công tác đào tạo nguồn nhân lực theo hướng hình thành năng lực sáng tạo lý luận và tư duy phê phán.

Trong khi đó, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Tài Đông, Viện trưởng Viện Triết học, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam nhận định chuyển đổi số đang đặt khoa học xã hội và nhân văn trước cuộc khủng hoảng mang tính hệ thống, đe dọa đến bản sắc và phương pháp luận của ngành. Ông chỉ rõ các thách thức căn bản bao gồm nguy cơ lệ thuộc công cụ và suy giảm tư duy phê phán khi nhà nghiên cứu phó mặc các khâu trí tuệ cho các công cụ trí tuệ nhân tạo (AI), làm mất đi khả năng thấu hiểu sâu sắc (tri thức nhập thân).

Bên cạnh đó, sự áp đặt mô hình định lượng dưới vỏ bọc dữ liệu lớn (Big Data) có thể làm suy giảm tư duy lý luận, khiến nghiên cứu chỉ trả lời câu hỏi "cái gì" mà bỏ qua câu hỏi "tại sao" về cơ chế nhân quả và ý nghĩa bản thể. Một thách thức mang tính địa chính trị và văn hóa khác là nguy cơ "thực dân hóa nhận thức" qua việc sử dụng các hệ thống AI nước ngoài, vốn không được huấn luyện chủ yếu dựa trên dữ liệu và hệ giá trị Việt Nam, có thể làm méo mó các khái niệm nền tảng của triết học phương Đông và hệ giá trị đạo đức bản địa.

Về cơ hội, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Tài Đông khẳng định khoa học xã hội và nhân văn có cơ hội tái khẳng định vị thế chiến lược, trở thành ngành sản xuất "phần mềm xã hội" (thể chế, luật pháp, đạo đức, chuẩn mực văn hóa) - hạ tầng mềm không thể thiếu của xã hội số.

Việt Đức (TTXVN)