Đoạn kết vui của một cuộc tình buồn
Có lần nhà văn Châu La Việt trở lại thăm quê nhà Quảng Trị, mấy anh em văn nghệ sĩ, báo chí rủ nhau ra ngồi bên dòng Hiếu Giang lai rai, nghe gió thổi miên man trong chiều hè. Bất chợt một nhà báo buột miệng hỏi anh:
QTO - Có lần nhà văn Châu La Việt trở lại thăm quê nhà Quảng Trị, mấy anh em văn nghệ sĩ, báo chí rủ nhau ra ngồi bên dòng Hiếu Giang lai rai, nghe gió thổi miên man trong chiều hè. Bất chợt một nhà báo buột miệng hỏi anh:
- Anh Châu La Việt này, được biết sau này khi gặp lại ba anh - nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ - sao anh không cải lại họ Hoàng, một dòng họ nổi tiếng ở Triệu Phong?
Không một chút chần chừ, anh trả lời:
- Anh không bao giờ đổi lại họ, bởi vì như thế là có lỗi với bố anh - nghĩa phụ Lê Khánh Căn, dù bây giờ bố đã qua đời.
- Vậy nghe nói sau này trong gia phả của gia tộc họ Hoàng, ba anh đổi họ anh là Hoàng Hữu Hoài, làm thủ tục bảo lãnh cho anh qua Mỹ. Sao anh không đi?
- Anh ở lại là vì thương mẹ. Cả một đời mẹ đã thương yêu, chăm sóc cho anh, ra đi sao đành.
Xin mở ngoặc nói thêm, vì yêu quý mẹ nên ngoài tên khai sinh là Lê Khánh Hoài (theo họ của nghĩa phụ Lê Khánh Căn), nhà văn Châu La Việt còn có bút danh lấy họ mẹ là Trương Nguyên Việt và bút danh Triệu Phong là quê cha. Còn bút danh Châu La Việt theo anh là tên ghép nơi anh sinh ra là Châu Phong ở Hà Tĩnh gắn với dòng sông La và Cửa Việt là quê mẹ anh ở Quảng Trị.
NSƯT Tân Nhân và con trai Châu La Việt khi còn nhỏ. - Ảnh: Nhà văn Châu La Việt cung cấp
Mẹ nhà văn Châu La Việt là nghệ sĩ ưu tú Trương Tân Nhân, sinh năm 1932, là một ca sĩ nổi tiếng trong thập niên 1950-1970. Tên tuổi của bà gắn liền với những ca khúc trữ tình cách mạng, đặc biệt với “Xa khơi”của nhạc sĩ Nguyễn Tài Tuệ, được thu âm vào thập niên 1960. Sinh ra ở làng Mai Xá, xã Gio Mai (nay là xã Cửa Việt), cô bé Trương Tân Nhân từ năm mười ba tuổi đã được gửi vào Huế để theo học Trường nữ sinh Đồng Khánh.
Trong hồi ký của ca sĩ Tân Nhân, tôi ấn tượng sâu sắc với câu chuyện những năm tháng bà làm văn công đi phục vụ bộ đội chiến trường Bình Trị Thiên và Trung Lào. Một lần, đoàn văn công bị bao vây mọi phía. Trên trời máy bay, dưới sông ca nô, trên bộ địch vây quanh. Bị bất ngờ, họ chia nhau từng tốp theo hướng núi xanh mà chạy.
Nhóm Tân Nhân có 6 người, 4 chị con gái chui vào rừng sâu, đứt liên lạc với đơn vị mất mấy ngày. Tiếng đồn về Trường Huỳnh Thúc Kháng là Tân Nhân đã bị chết trong trận càn. Một bạn học cùng quê với cô - nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ - truy điệu cô bằng bằng bài hát “Xuân chết trong lòng tôi”. Cả trường đã hát, đã khóc, đã xót thương khi cô ra đi còn quá trẻ. “Xuân ơi xuân/Chim xa đàn/ Xuân ơi xuân/Ngờ đâu xuân chết trong lòng tôi/Trong tiếng đàn…”.
Nhưng cô đâu đã chết. Một thời gian sau, Bộ chỉ huy cho các cô trở về trường cũ Huỳnh Thúc Kháng học tập. Trên chuyến đò dọc Châu Phong-Bạch Ngọc, một bạn gái ở lớp dưới của Tân Nhân đã hát “Xuân chết trong lòng tôi” cho cô nghe với lời bình: “Phải có một tình yêu sâu sắc lắm anh ấy mới như điên như dại khi hay tin chị chết, đã lang thang cầm roi quất ngang quất dọc trên các nẻo đường Bạch Ngọc mà khóc và viết lên bài ca ấy”: “Ôi chim xa cành bướm lìa hoa/Trùng phùng xa lắm…”.
Với nỗi xúc động chứa chan, Tân Nhân thầm nghĩ: “Biết mình chết rồi mà vẫn yêu thương tiếc nuối. Phải chăng đó là tình yêu chân thật. Xót xa thay, đó là mối tình bất hạnh”. Trong chuyến về thăm nhà ở vùng tạm chiếm ở Triệu Phong, Quảng Trị, nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ bị kẹt lại và từ đó họ mãi mãi cách chia. Tân Nhân nghẹn ngào: “Cháu Hoài, kết quả của mối tình mà chúng tôi tưởng rằng rất đẹp đẽ ấy, hơn nửa cuộc đời mới biết mặt cha và bao năm sống trên đất Bắc phải mang trong lý lịch của mình là con một nhạc sĩ ngụy”.
Sau ngày hòa bình lập lại, Tân Nhân là diễn viên đơn ca tại Đoàn Ca múa Nhân dân Trung ương. Rồi bà theo học khoa Thanh nhạc Trường Âm nhạc Việt Nam, tốt nghiệp năm 1968. Từ năm 1969-1972, bà tu nghiệp tại Nhạc viện Sofia, Bulgaria.
Một kỷ niệm rất đẹp mà sau này ca sĩ Tân Nhân đã ghi lại trong hồi ký của mình, đó là khi bà hát Câu hò bên bờ Hiền Lương trên sân khấu nước ngoài: “Tôi đứng đó như đã bao lần bên bến Hiền Lương, nhìn về bờ Nam đăm đắm; ngọn cây thông (cây dương liễu) làng tôi nhìn còn rõ mà sao chân không qua nổi mấy nhịp cầu?! Bên kia là mái ấm tổ tiên với bao nhiêu kỷ niệm êm đềm tuổi thơ ấu, mỗi sáng cha tôi bế tôi đặt lên đùi, ngâm thơ, uống nước chè; mẹ đi chợ về với miếng quà tấm bánh. Những ngày tung tẩy tới trường, những buổi chui rào lẻn về với ngoại. Mùa hè lên hói hái móc, sim, uống giếng nước chùa. Đêm đêm tụ tập trước gò ngắm trăng sao, nghe các anh chị bàn chuyện mộng mơ cho tới khi sương lạnh… Nơi miền đất ấy, cha mẹ, các em đã hàng chục năm trời xa cách. Lida, cô gái Mỹ đã tâm sự với tôi trong lần gặp mặt ở Đại hội Thanh niên Sinh viên thế giới tại Helsinki: “Mới có mấy ngày xa mẹ mà mình nhớ mẹ quá!”. Tôi bùi ngùi: “Đã mười hai năm mình chưa gặp lại mẹ”. Cả đoàn Mỹ rưng rưng khi tôi hát “Câu hò bên bờ Hiền Lương”: “Xa xa một đàn chim, so mây giang cánh lưng trời/ Hỡi cánh chim hãy dừng cho ta gửi tới phương xa vời…”. Họ hô lớn: “Việt Nam phải tự do; Việt Nam phải thống nhất”.
Về nước năm 1973, Tân Nhân làm việc tại Đài Phát thanh Giải phóng, rồi Đài Tiếng nói Việt Nam. Tân Nhân còn là Ủy viên Ban Chấp hành Hội Nhạc sĩ Việt Nam khóa II; từng tham gia công tác đào tạo diễn viên cho nước bạn Lào, xây dựng dàn hợp xướng cho các đội hợp xướng thiếu nhi ở Thủ đô Hà Nội. Tân Nhân được trao tặng Huân chương kháng chiến chống Pháp hạng Nhất, Huân chương kháng chiến chống Mỹ cứu nước hạng Nhất và danh hiệu Nghệ sĩ ưu tú (1988).
*
Năm 1975, đất nước thống nhất. Trước đó, năm 1974, nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ dẫn đầu một đoàn nghệ thuật của Sài Gòn đi trình diễn tại Nhật Bản. Khi sự kiện năm 1975 xảy ra, ông sang định cư ở Mỹ, đến năm 1993 mới có dịp về thăm đất nước. Lúc ấy nhạc sĩ họ Hoàng mới gặp lại cố nhân - ca sĩ Tân Nhân sau 45 năm xa cách trong một cuộc gặp mà như nhà văn Châu La Việt đã viết, đó là cuộc gặp gỡ đầy ân tình, tự trọng của những nghệ sĩ nổi tiếng. Và cho đến lần gặp gỡ thứ hai thì họ vĩnh viễn chia tay nhau. Nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ mất tại Mỹ năm 2001 và điều day dứt với nhạc sĩ cũng như nhiều người mến mộ là nhiều tác phẩm âm nhạc của ông đến lúc ấy chưa được phép phổ biến ở trong nước.
Nhà văn Châu La Việt kể, cuối năm 2007, trong một lần anh sang thăm mẹ, khi đó mẹ anh đã chuyển vào sống ở TP. Hồ Chí Minh. Ca sĩ Tân Nhân vẫy Việt lại gần, quàng vai anh âu yếm nói: “Con cố gắng đi Mỹ, sang đó tìm nơi ba Thơ yên nghỉ, thắp cho mẹ một nắm nhang!”. Ít lâu sau, Châu La Việt cùng vợ đi Mỹ. Đến khi sắp về nước, anh mới tới được bờ Tây, tìm đến vườn Vĩnh Cửu trong khuôn viên nghĩa trang Peek Family ở Orange County, nơi nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ yên nghỉ. Trước mộ nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ, vợ chồng Châu La Việt thay mẹ anh thắp hương cho nhạc sĩ, thưa với nhạc sĩ những tình cảm quý trọng của mẹ anh cũng như nguyện vọng của mẹ anh với những tác phẩm âm nhạc viết về quê hương, đất nước rất thắm thiết của ông…
Ngay sau khi trở về nước, Châu La Việt đến thăm mẹ, mang quà từ Mỹ về tặng mẹ. Nhưng ca sĩ Tân Nhân chỉ quan tâm tới những tấm hình chụp khi anh dâng hương cho nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ. Bà xem rất kỹ từng tấm hình với gương mặt hết sức chăm chú nhưng không nói thêm một lời nào. Điều hết sức kinh ngạc là chỉ bốn ngày sau, một buổi sáng như mọi sáng mai khi ca sĩ Tân Nhân ra sân quét lá, bà bất ngờ ngã xuống vì một cơn đột quỵ. Kể từ thời điểm ấy, bà không một lần mở mắt và không còn biết một điều gì nữa. Bà mất vào ngày 14/2/2008 tại TP. Hồ Chí Minh, thọ 76 tuổi.
Một điều bất ngờ khác là khi dọn lại giường chiếu cho mẹ, Châu La Việt thấy dưới gối của mẹ có bản nháp một lá thư đề nghị, mà bản chính bà đã gửi qua bưu điện chỉ ít ngày trước khi đột quỵ, lá thư như lời cuối của ca sĩ Tân Nhân cho một cuộc tình buồn. Thư gửi Bộ Văn hóa, trong đó có đoạn bà viết: “…Nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ đã mất tại Hoa Kỳ. Điều mong ước lớn nhất của nhạc sĩ là những tác phẩm của mình luôn được phục vụ quê hương đất nước, luôn được phục vụ công chúng là bà con lao động của xứ sở mình. Điều đáng tiếc vì những lý do lịch sử, các tác phẩm của nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ chưa được phép sử dụng trong nền nghệ thuật của chúng ta, mặc dù nó vẫn được lan truyền trong dân gian… Với tình cảm và trách nhiệm của một người nghệ sĩ, một đảng viên Đảng Cộng sản, tôi kính mong các đồng chí xem xét lại các tác phẩm của nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ, cho phép các tác phẩm tốt, các tác phẩm ngợi ca đất nước quê hương của nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ được phổ biến rộng rãi trong công chúng như trường hợp với các tác phẩm của nhạc sĩ Phạm Duy”…
Từ lá thư đề nghị của ca sĩ Tân Nhân, cơ quan chức năng đã xem xét, chấp nhận. Từ năm 2008, những ca khúc vượt thời gian của nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ được cấp phép phổ biến, biểu diễn ở Việt Nam. Nếu có thể nói một điều gì đó về đoạn kết thiên diễm tình của họ, có thể gọi đây là một cái kết vui cho một cuộc tình buồn, không chỉ cho tâm nguyện của người nghệ sĩ mà còn đáp ứng nỗi khát khao của công chúng Việt Nam về không gian âm nhạc của một nhạc sĩ tài hoa sinh ra ở một vùng đất bên dòng sông Thạch Hãn. Suốt một đời ông đã dành hết tài năng nghệ thuật để viết nên những bản tình ca, thể hiện tình yêu quê hương, đất nước đến vô cùng.
