Đoàn văn công xung kích Hà Bắc: Ký ức Trường Sơn không phai

Tiếng hát quê hương giữa khói lửa Trường Sơn

Đoàn văn công xung kích Hà Bắc được thành lập tháng 9/1970 gồm 14 nghệ sĩ ở các đơn vị nghệ thuật chuyên nghiệp của tỉnh. Trong đó, Đoàn Nghệ thuật Chèo có 7 người gồm các diễn viên Lê Danh Phan, Bùi Khánh Tuyên, Minh Chính, Hoàng Thắm và Nguyễn Hữu Luận diễn viên kiêm nhạc công, Hoàng Linh nhạc trưởng kiêm nhạc công, Thân Quang Kết nhạc công. Đoàn Dân ca Quan họ có 2 diễn viên là Lệ Ngải và Phương Lan. Đoàn Ca - Múa - Kịch có 3 diễn viên là Xuân Được, Bích Sâm và Xuân Trường diễn viên kiêm nhạc công. Ngoài ra còn có tác giả kịch bản Nguyễn Hùng Việt ở Phòng Văn nghệ của Ty Văn hóa Hà Bắc, cùng nhà báo Nguyễn Đắc An ở Báo Hà Bắc sang lãnh đạo Đoàn.

Từ trái qua: Nghệ sĩ Nguyễn Hữu Luận, Nghệ sĩ Ưu tú Lệ Ngải, nghệ sĩ Hồng Thắm và Phương Lan (thứ 6). Ảnh NVCC.

Hơn nửa thế kỷ trôi qua nhưng ký ức vẫn vẹn nguyên trong trái tim những văn công xung kích năm nào. Nghệ sĩ Nguyễn Hữu Luận, nguyên Trưởng Đoàn Dân ca Quan họ Bắc Ninh kể: "Đoàn chúng tôi mới tập trung chiều hôm trước, anh em còn đang ổn định chỗ ăn, chỗ ở thì sáng hôm sau tác giả Hùng Việt, nét mặt tươi cười, tay cầm một kịch bản vừa viết cả đêm qua khoe với chúng tôi. Đây là hoạt cảnh chèo "Tấm lòng hậu phương". Thấy vậy, chúng tôi ai cũng phấn khởi, nhìn tác giả Hùng Việt với ánh mắt ngưỡng mộ. Kịch bản dài khoảng hơn 30 phút nhưng nói lên được tấm lòng của những người ở hậu phương lớn đang hết lòng, hết sức vì tiền tuyến lớn"...

Sau hơn hai tháng tập trung xây dựng tiết mục và rèn luyện thân thể với tinh thần khẩn trương và trách nhiệm, Đoàn văn công xung kích Hà Bắc đã xây dựng được một hoạt cảnh chèo và một hoạt cảnh quan họ cùng nhiều đơn ca, đối ca và tốp ca nam, nữ. Ngày 19/12/1970, Đoàn bắt đầu hành quân vào chiến trường. Chỉ hai ngày sau, các nghệ sĩ đã có mặt tại hậu cứ Đoàn 559 ở Quảng Bình. Suốt chặng đường, hễ gặp bộ đội ở đâu là lời ca, tiếng đàn lại vang lên phục vụ ngay tại đó. Đến ngày 14/1/1971, Đoàn đặt chân tới Binh trạm 27 là binh trạm đầu tiên ở chiến trường. Từ đây, các nghệ sĩ tỏa đi khắp các đơn vị, trạm giao liên để biểu diễn. Dù ở trong hang hay giữa rừng, trong hầm hay địa đạo, trên chòi cao hay bên giường bệnh của thương binh… thì những điệu chèo, câu quan họ vẫn ngân vang, xoa dịu vết thương, làm vơi đi gian khổ và thắp sáng niềm tin chiến thắng.

Câu chuyện về Đoàn văn công xung kích Hà Bắc không chỉ là ký ức của một thế hệ nghệ sĩ mà đã trở thành tài sản tinh thần chung của dân tộc, nhắc nhớ đã có một thời như thế khi tiếng hát làm nhịp cầu nối hậu phương với tiền tuyến, để lại dư âm sâu lắng trong lòng quân và dân, góp phần vun đắp niềm tin và tạo nên sức mạnh cho những chiến thắng lịch sử của dân tộc.

"Có ngày chúng tôi diễn hai buổi, tối lại liên hoan văn nghệ cùng chiến sĩ, quên hết đói mệt. Cũng có những hôm mưa dầm, áo quần ướt sũng cả tuần không thay được, ai cũng bị vắt cắn, rét run cầm cập nhưng chưa một buổi diễn nào bị bỏ dở. Gian khổ, nguy hiểm thế vẫn không thể nào ngăn được tiếng hát... Ngoài diễn, chúng tôi còn gánh củi, khâu vá, bốc hàng, cùng bộ đội chia sẻ từng bữa ăn" - nghệ sĩ Hữu Luận hồi tưởng.

Sau gần 1 năm thực hiện nhiệm vụ, tháng 6/1971, các nghệ sĩ của Đoàn văn công xung kích Hà Bắc hành quân trở ra Bắc, vẫn vừa đi vừa biểu diễn và đến tháng 8/1971 về tới quê hương Hà Bắc. Đoàn đã biểu diễn tổng số 128 buổi và hơn chục buổi liên hoan cho các binh trạm của Bộ Tư lệnh Trường Sơn 559 và Sư đoàn 470. Các nghệ sĩ đã đi bộ hàng ngàn km trên tuyến Trường Sơn trải dài ba nước Việt Nam, Lào, Campuchia; vượt qua nhiều trọng điểm Bến Mới, Cua Đá và Cửa Tử, qua sông Sê Bang Hiêng, sông Bạc rồi băng đèo, lội suối tắm mình trong mưa bom, bão đạn, "bầu bạn" với mưa rừng, muỗi, vắt và sốt rét...

Cháy mãi ngọn lửa đam mê nghệ thuật

Trở lại quê hương, các nghệ sĩ của Đoàn văn công xung kích Hà Bắc mỗi người một nhiệm vụ khác nhau. Người tiếp tục mang lời ca, tiếng hát biểu diễn phục vụ Nhân dân; người làm lãnh đạo quản lý; người vẫn chăm chỉ, cần mẫn sáng tác, viết kịch bản sân khấu, dàn dựng chương trình văn nghệ... Dù mỗi người một nơi, một vai trò khác nhau nhưng họ vẫn gắn bó, đam mê nghệ thuật và chẳng thể nào quên những ngày tháng "mang tiếng hát át tiếng bom".

Nghệ sĩ, tác giả kịch bản Nguyễn Hùng Việt khoe tập thơ được đồng đội Nguyễn Hữu Luận tặng.

Đi qua hơn 70 mùa xuân, nếm trải biết bao thăng trầm nhưng kỷ niệm về một thời khói lửa vẫn luôn khiến Nghệ sĩ Ưu tú Lệ Ngải bồi hồi, xúc động. Bà kể: "Giữa chiến trường, ranh giới sống chết thật mong manh. Có sáng chúng tôi hát câu quan họ tiễn bạn ra trận, chiều đã nhận lại ba lô của người ấy. Đau xót thế nhưng các nghệ sĩ vẫn phải hát vì đó là cách giữ vững tinh thần cho đồng đội".

Vốn thuộc dòng dõi quan họ nhà nòi, lại sở hữu vốn liếng bài bản dày dặn, mực thước với kỹ thuật chỉn chu được các thế hệ nghệ nhân gạo cội truyền dạy cùng quá trình lao động nghệ thuật gian khổ, nghiêm túc, tên tuổi Nghệ sĩ Ưu tú Lệ Ngải được cộng đồng quan họ và Nhà nước ghi nhận, tôn vinh. Suốt mấy chục năm nay, nghệ sĩ không chỉ say sưa thực hành diễn xướng quan họ mà còn miệt mài truyền dạy, dẫn dắt các thế hệ liền anh, liền chị ở khắp các câu lạc bộ quan họ trong và ngoài tỉnh, nỗ lực cống hiến, góp sức bảo tồn, gìn giữ di sản quý của quê hương.

Chúng tôi cũng tìm gặp nghệ sĩ Hùng Việt là tác giả của những vở chèo, hoạt cảnh quan họ mà Đoàn văn công xung kích Hà Bắc biểu diễn ở chiến trường năm xưa. Ông hiện sinh sống tại phường Bắc Giang. Ở tuổi 82, tác giả Hùng Việt vẫn hoạt bát và bận bịu liên miên với hoạt động văn nghệ cơ sở. Nay ông dựng vở cho câu lạc bộ này, mai lại nhận viết kịch bản, dàn dựng chương trình văn nghệ cho phường, xã khác... Tranh thủ gặp chúng tôi đầu giờ sáng trước khi về xã tổng duyệt chương trình văn nghệ, ông hào hứng: "Cứ được làm việc là tôi thấy vui khỏe!". Nhớ về những ngày tháng gian khổ mà hào hùng đã qua, ông bồi hồi: "Kỷ niệm thì nhiều lắm, kể một lúc sao hết được. Nhớ nhất buổi diễn đầu tiên tại Binh trạm 27, khi bộ đội đón đoàn chúng tôi, vừa lội suối, chúng tôi vừa hướng dẫn bộ đội tập hát những làn điệu quan họ trong hoạt cảnh "Hoa Phong Lan" do tôi viết kịch bản. Tiếng hát hòa cùng tiếng suối, tiếng cười, một kỷ niệm không thể nào quên..."

14 nghệ sĩ xông pha tuyến lửa năm xưa, bây giờ người còn, người mất. Hiện còn 6 nghệ sĩ là Nguyễn Hữu Luận, Hồng Thắm, Phương Lan, Nghệ sĩ Ưu tú Lệ Ngải, Hùng Việt và Minh Chính. Trong số đó, Nghệ sĩ Ưu tú Lệ Ngải và tác giả Hùng Việt vẫn say cháy với phong trào văn hóa văn nghệ của tỉnh.

Câu chuyện về Đoàn văn công xung kích Hà Bắc không chỉ là ký ức của một thế hệ nghệ sĩ mà đã trở thành tài sản tinh thần chung của dân tộc, nhắc nhớ đã có một thời như thế khi tiếng hát làm nhịp cầu nối hậu phương với tiền tuyến, để lại dư âm sâu lắng trong lòng quân và dân, góp phần vun đắp niềm tin và tạo nên sức mạnh cho những chiến thắng lịch sử của dân tộc.

Thuận Thảo