Doanh nhân Việt thế hệ mới

Mười mấy năm trước, tôi dẫn một đoàn cán bộ địa phương phụ trách công tác hỗ trợ doanh nghiệp tới thăm và làm việc tại Nhật Bản. Chúng tôi đến một doanh nghiệp cơ khí chuyên sản xuất vòng bi, thành lập từ những năm 1920, sản phẩm có chất lượng rất cao, chỉ có vài phần trăm xuất khẩu còn chủ yếu tiêu thụ ở thị trường nội địa. Doanh nghiệp này cũng đón các kỹ sư người Việt tới thực tập. Công việc và tình hình kinh doanh rất thuận lợi, chủ doanh nghiệp, vốn là con trai người sáng lập, chỉ có một băn khoăn và chia sẻ với chúng tôi, có lẽ rất khó để duy trì quản lý doanh nghiệp đến thế hệ thứ ba của gia đình.

Ferdinand Adolph Lange, người đàn ông đam mê đồng hồ sau khi dành nhiều năm học hỏi từ những bậc thầy cơ khí ở Đức, Anh, Pháp, Thụy Sĩ, đã trở về quê nhà Dresden và xin chính quyền thành lập một cơ sở kinh doanh kiêm dạy nghề ở ngôi làng Glasshutte có điều kiện kinh tế khó khăn. Nhà máy đồng hồ ra đời năm 1845 lúc đó được đặt tên A. Lange & Cie, sau được đổi thành A. Lange & Sohne (A. Lange và con trai).

Trải qua nhiều biến cố lịch sử bao gồm hai cuộc chiến tranh thế giới và bức tường Berlin sụp đổ, thương hiệu A. Lange & Sohne được đăng ký lại năm 1990 bởi Walter Lange, chắt của Ferdinand Adolph Lange. Sau 4 thế hệ phát triển, gia đình Lange bán doanh nghiệp cho tập đoàn Richemont năm 2000, ngày nay những chiếc đồng hồ A. Lange & Sohne được biết đến là những chiếc đồng hồ tốt hàng đầu thế giới, ngang ngửa với Patek Phillippe của Thụy Sĩ.

Thống kê cho thấy các doanh nghiệp do các gia đình sở hữu đóng vai trò xương sống trong nhiều nền kinh tế lớn trong đó có Hoa Kỳ. 35% trong số các doanh nghiệp thuộc danh sách Fortune 500 do các gia đình sở hữu, đóng góp 64% GDP nền kinh tế, cung cấp việc làm cho 62% lực lượng lao động và 78% các việc làm mới, theo khảo sát của Family Enterprise USA năm 2023 và 2024. Tuy vậy, theo Family Firm Institute, nhiều doanh nghiệp trong số này phải vật lộn để tồn tại qua nhiều thế hệ, ước tính chỉ 30% tiếp tục được ở thế hệ thứ hai, 12% tiếp tục được thế hệ thứ ba, và chỉ còn 4% tiếp tục được ở thế hệ thứ tư.

Cách đây vài năm, một nhóm doanh nghiệp Việt Nam đã lập Hội đồng Doanh nhân và Gia đình Việt Nam với kỳ vọng về những doanh nghiệp Việt hàng trăm năm tuổi sau này. Thống kê sơ bộ cho thấy 100 doanh nghiệp gia đình lớn nhất Việt Nam đã đóng góp khoảng ¼ GDP cả nước, trong khi top 15 doanh nghiệp gia đình tại Hồng Kông đóng góp 84% GDP, tại Malaysia là 76%, Singapore là 48% và Philippines 47%.

McKinsey dự báo rằng các doanh nghiệp gia đình vẫn là xu hướng không chỉ ở châu Á mà trên khắp thế giới, và trong năm nay các doanh nghiệp này có thể chiếm 40% các doanh nghiệp lớn nhất thế giới, so với chỉ 15% thời điểm năm 2010.

Lịch sử Việt Nam đã ghi nhận các doanh nghiệp gia đình phát triển lớn mạnh trong quá trình hình thành nền công thương Việt Nam cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX. Quá trình đổi mới cũng đánh dấu các sự ra đời và trưởng thành của các thương hiệu mà đến nay, sau 40 năm, đã trở thành những thương hiệu trị giá tỷ đô, được biết đến khắp Việt Nam, người đứng đầu các doanh nghiệp bước đầu được ghi nhận ở khu vực và thế giới. Trong số đó có nhiều doanh nghiệp sản xuất, các doanh nghiệp kinh doanh thực phẩm, nhiều doanh nghiệp xây dựng, nông nghiệp, thương mại dịch vụ, logistics… Những người chủ doanh nghiệp này đang bắt đầu có sự chuyển giao công việc, quản lý và sở hữu cho con trai và con gái của mình.

Một số doanh nhân thế hệ 2 thu hút truyền thông về tài năng kinh doanh có lẽ chưa nhiều dù khả năng của họ không nhất thiết không đáng chú ý đến vậy, nhiều người được biết đến qua quan hệ hôn nhân, tài năng ca hát, sở thích cá nhân hay hoạt động xã hội. Nói khác đi, các doanh nhân có bố mẹ nổi tiếng phải cố gắng nhiều hơn để chứng minh được năng lực và đam mê thực sự của mình. Bên cạnh đó, có rất nhiều doanh nhân Việt thế hệ sau may mắn khi ít phải chịu sức ép truyền thông, nhưng không kém phần nỗ lực và tâm huyết với di sản của thế hệ ông cha.

Một buổi chiều mưa ở Măng Đen, chúng tôi lần mò tra thông tin trên mạng và tìm đến một tiệm bò nướng. Một chàng trai bước ra, trân trọng thông báo không nên ăn ở quán bây giờ vì thời gian đợi phục vụ các bàn đặt trước sẽ khá lâu. Tuy vậy, chúng tôi vẫn muốn thử. Chàng trai tốt nghiệp quản trị kinh doanh ở nước ngoài, trong lúc đợi xin học bổng đi học tiếp mong muốn giúp bố mẹ là 2 đầu bếp quê Nha Trang đã nghỉ hưu mở quán ăn tại một nơi rất giống Đà Lạt, nơi bố mẹ bạn gặp nhau. Mọi giao tiếp, mọi câu chuyện đều rất trang nhã và lôi cuốn, từ cách giới thiệu các loại rượu ở địa phương, đặc sản muối rang của quán, cách tính độ cao của lò nướng để khách ăn không bị ám mùi, sự khác biệt giữa thịt tươi và thịt đông lạnh khi nướng, kích thước của viên than… cho đến việc chia sẻ các trải nghiệm du lịch địa phương, lời giới thiệu chân thành đến quán cafe của người chủ đam mê “mua máy pha cafe 500 triệu nhưng bán ly cafe chỉ 20 ngàn”, những câu chuyện của ngày xưa thời lực lượng thanh niên xung phong đến khai phá vùng kinh tế mới những năm 80.

Tôi có người em họ đang kế thừa doanh nghiệp cơ khí của gia đình. Bố của em đã lăn lộn trên thị trường nhiều chục năm, tâm huyết mua nhiều máy móc thiết bị và mời chuyên gia nước ngoài đào tạo liên tục để nâng cao trình độ đội ngũ thợ của mình. Bố em kể với tôi về cách ông dạy doanh nhân 2.0 của ông “cậu luôn bảo em nó nói ít thôi, lắng nghe nhiều hơn”. Gần đây, tôi rất vui vì em nói với tôi về việc các cơ quan quản lý nhà nước nên chú ý đến việc làm sao để giúp các doanh nghiệp Việt đang phải chịu cạnh tranh rất lớn từ những doanh nghiệp nhập bán thành phẩm từ nước ngoài, chỉ sản xuất vài công đoạn cuối ở Việt Nam để lấy xuất xứ Việt Nam nhằm lẩn tránh thuế.

Cháu nội của người sáng lập Phở Thìn Bờ Hồ, cháu ngoại của phở xào Bát Đàn, cháu nội của phở Cụ Chiêu Hàng Đồng, cháu 5 đời của Chả Cá Lã Vọng, cháu ngoại của bún ốc Phù Đồng Thiên Vương… Có nhiều và rất nhiều chàng trai, cô gái trẻ ở Việt Nam như vậy. Họ có thể chọn hoặc đã không chọn kinh doanh hay kế thừa công việc của bố mẹ là lựa chọn nghề nghiệp đầu tiên, nhưng khi họ bắt tay vào việc, tôi không chỉ nhìn thấy cả một “bầu trời tâm huyết” họ đang có và tự hào với những gì gia đình mình đang có, họ sáng tạo thêm những phhương thức kinh doanh mới mà những thế hệ trước chưa làm, tôi cũng thấy và tin tưởng ở thế hệ doanh nhân mới của người Việt hiện nay, là thế hệ thứ hai hay thứ ba, dù kế thừa di sản kinh doanh của thế hệ ông cha nổi tiếng hay không nổi tiếng, họ đều đang đóng góp giá trị vật chất, giá trị tinh thần và sự lan tỏa tích cực cho cộng đồng, cho quê hương, cho cả nền kinh tế, cho đất nước Việt Nam.

Lịch sử ghi nhận Hoshi Ryokan, một trong những doanh nghiệp gia đình tồn tại lâu đời nhất thế giới, 46 thế hệ của một dòng họ đã vận hành một cơ sở lưu trú, tắm nước nóng và spa kể từ năm 718. Nhà sản xuất rượu vang Marchesi Antinori duy trì cơ sở sản xuất qua 26 thế hệ, kể từ nam 1385 và được Drinks International năm 2023 ghi nhận là nhãn rượu vang uy tín nhất thế giới. Tôi cũng rất mong lịch sử Việt Nam sẽ ghi dấu các doanh nghiệp Việt nhiều thế hệ với vai trò nổi bật của các doanh nhân Việt Thế hệ mới.

Nguyễn Hoa Cương, Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Chính sách và Chiến lược - Ban Chính sách, Chiến lược Trung ương