Độc đáo nghệ thuật hát ngâm Ariya của người Chăm

Ngân nga điệu hát ngâm Ariya

Ariya là những bài thơ, vần thơ hay câu thơ có độ ngắn dài khác nhau. Có những bài chỉ vài chục câu lục bát, nhưng có những bài dài tới hàng trăm câu. Theo các nhà nghiên cứu về văn hóa Chăm, các bài Ariya của người Chăm có từ lâu đời, không chỉ được truyền lại qua hình thức truyền miệng như các loại hình văn học hay nghệ thuật dân gian khác, mà còn được người xưa ghi chép vào các thư tịch cổ bằng chữ Chăm (Akhar Thrah).

Ông Thông Đinh Phụng, người am hiểu về nghệ thuật hát ngâm Ariya của người Chăm ở thôn Lâm Thuận, xã Hàm Thuận Bắc, tỉnh Lâm Đồng cho biết, chủ đề và nội dung của các bài Ariya rất đa dạng trong đời sống, từ các sự kiện lịch sử, tình yêu, phong tục tập quán, lịch pháp… đến các bài gia huấn ca có giá trị răn dạy và giáo dục đạo đức cho con người.

Ông Thông Đinh Phụng, người am hiểu về nghệ thuật hát ngâm Ariya ở làng Chăm Lâm Thuận, xã Hàm Thuận Bắc, tỉnh Lâm Đồng

"Ariya của người Chăm như một chân lý, để dạy đạo vợ chồng, mẹ cha con cái, đời đạo… Nói về Ariya có rất nhiều thể loại, vì vậy mà chúng ta nên gìn giữ để cho con cháu thế hệ mai sau. Nói chung chữ Chăm cũng như Ariya ngày càng bị lãng quên, do đó, bản thân tôi mong muốn bà con Chăm mình làm sao cùng nhau giữ lại, học lại Ariya" - ông Phụng nói.

Một trong những tác phẩm Ariya nổi tiếng của người Chăm là Bini - Cam (còn có tên Anai mai Meng Makah). Tác phẩm với trên 100 câu thơ lục bát, kể chuyện tình buồn giữa chàng trai Bàni và cô gái Bàlamôn, bị chia cắt bởi khác biệt tôn giáo. Câu chuyện kết thúc trong bi kịch khi chàng trai nhảy vào lửa chết cùng người mình yêu. Tác phẩm này là nguồn cảm hứng cho các nhà biên đạo múa, nhạc sĩ… sáng tác nhiều tác phẩm nghệ thuật độc đáo. Ngoài ra, còn có một số thể loại Ariya mang nội hàm về gia huấn ca răn dạy cho người phụ nữ Chăm về thể hiện nhân cách đặc trưng theo chế độ mẫu hệ như: Ariya Amuk thruh palei, Ariya Pataow adat…

Những người am hiểu Ariya có thể hát ở mọi lúc mọi nơi, mỗi khi nhàn rỗi hay vào dịp lễ hội. Các giai điệu hát ngâm, thang âm, điệu thức, cường độ to nhỏ từng câu hát ngâm có thể tùy hứng theo tâm hồn, cảm xúc của người hát, nhất là những buổi hát về đêm, dưới ánh trăng bên bờ sông, nơi đầu làng Chăm hay bên đền tháp cổ.

Biểu diễn nghệ thuật dân gian Chăm tại đền tháp Po Sah Inư

Nghệ thuật hát ngâm Ariya có nhiều giá trị về mặt lịch sử, văn hóa, ngôn ngữ và nghệ thuật. Tuy nhiên, theo thời gian, cũng như nhiều loại hình di sản văn hóa truyền thống khác, nghệ thuật hát ngâm Ariya đang đứng trước các thách thức và nguy cơ mai một.

Vang mãi điệu hát ngâm Ariya

Trước thực trạng trên, những năm gần đây, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch của 2 tỉnh Ninh Thuận và Bình Thuận (cũ) nay là tỉnh Khánh Hòa và Lâm Đồng bước đầu đã tổ chức các cuộc điều tra, thống kê và sưu tầm các bài hát Ariya theo hình thức ghi âm, ghi hình; tổ chức các lớp truyền dạy nghệ thuật hát ngâm Ariya trong cộng đồng người Chăm...

Ông Lâm Tấn Bình, Nghệ nhân Ưu tú ở làng Chăm Bình Tiến, xã Bắc Bình, tỉnh Lâm Đồng cho biết, để lưu giữ và bảo tồn âm nhạc dân gian Chăm, trong thời gian qua, Bảo tàng tỉnh Bình Thuận trước đây đã mở 2 lớp truyền dạy dậy âm nhạc dân gian Chăm mà cụ thể là hát ngâm Ariya của người Chăm tại xã Phan Hiệp và xã Phan Hòa, huyện Bắc Bình, tỉnh Bình Thuận nay là xã Bắc Bình, tỉnh Lâm Đồng.

Nghệ nhân Ưu tú Lâm Tấn Bình luôn đau đáu với nghệ thuật hát ngâm Ariya

"Việc làm trên nhằm gìn giữ lại bản sắc văn hóa Chăm, trong đó có hát ngâm Ariya Chăm. Ariya của người Chăm rất phong phú về nội dung và đa dạng về giọng điệu hát ngâm mang tính văn học nghệ thuật dân gian rất cao, trong đó có đề cập tình đoàn kết giữa hai đạo Bàlamôn và Bàni. Vì vậy mà phải bảo tồn, gìn giữ và phát huy vốn cổ văn hóa Chăm trong đó có hát ngâm Ariya" - ông Bình cho biết thêm.

Với những giá trị mang lại, nghệ thuật hát ngâm Ariya của người Chăm đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định 2216 vào ngày 27/6/2025.

Đây là cơ sở để sắp tới các địa phương có đông đồng bào Chăm nghiên cứu, đặt ra đề án tổng thể bảo tồn và tiếp tục phát huy các giá trị của loại hình hát ngâm Ariya của dân tộc Chăm.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phan Quốc Anh, nguyên Giám đốc Sở VH-TT và DL tỉnh Ninh Thuận (cũ) cho biết, với vai trò kế thừa, tiếp nối di sản, các địa phương có đông đồng bào Chăm sẽ tiếp tục bảo tồn và phát huy hơn nữa loại hình di sản đặc sắc này.

"Sở Văn hóa – Thể thao và Du lịch là đơn vị chỉ đạo thôi, còn thực hiện bây giờ chính là các xã. Những cái này phải đưa vào trong chương trình hành động cụ thể của UBND tỉnh mới thì mình tổ chức thực hiện được, phải có chiến lược, sách lược, mới có kế hoạch, chương trình thực hiện để có hiệu quả" - Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phan Quốc Anh nói.

Các đại biểu dự khai mạc lớp truyền lớp dạy nghệ thuật hát ngâm Ariya ở tỉnh Bình Thuận cũ

Trong thời gian tới, địa phương, các cơ quan chuyên môn và cộng đồng người Chăm ở tỉnh Khánh Hòa và tỉnh Lâm Đồng cần tiếp tục quan tâm hỗ trợ, động viên các nghệ nhân thực hành hát ngâm Ariya; tăng cường số hóa các bài hát Ariya; nhân rộng và mở thêm nhiều lớp truyền dạy loại hình di sản này cho cộng đồng, nhất là giới trẻ. Đồng thời, tổ chức đưa Ariya vào trình diễn, thi thố trong các địa điểm, mô hình du lịch, sự kiện văn hóa; quảng bá nghệ thuật hát ngâm Ariya trên các trang mạng xã hội. Có như thế, giai điệu hát ngâm Ariya mới được lưu truyền và tiếp tục vang vọng đến các làng Chăm.

Jasi/VOV-TP.HCM