Độc đáo sáo và kèn lá của người Mông ở Lai Châu

Cây sáo của người Mông ở Lai Châu có hai loại chính là sáo ngang và sáo dọc (có lưỡi lam đồng hoặc sáo không có lưỡi lam đồng). Tùy thuộc nghệ nhân thích loại sáo nào sẽ chế tác loại đó và trong mỗi loại sáo được khoét ít lỗ (tức là nốt nhạc) hay nhiều lỗ.

Sáo truyền thống thường được các nghệ nhân làm bằng ống nứa hoặc trúc dài khoảng 20 cm và có đường kính khoảng 7 cm. Trên một đầu ống sáo có lưỡi gà đồng, nếu loại sáo không có lưỡi đồng thì đầu ống được bịt một thân gỗ, khoét thân ống từ 2 đến 4 lỗ bấm nằm cùng hàng.

Sáo dọc 6 lỗ (nốt nhạc) truyền thống của người Mông ở Lai Châu. (Ảnh: Giàng Seo Pùa)

Giai điệu sáo như một lời tâm sự thủ thỉ, chứa chan tâm tình, thấm sâu vào lòng người, say đắm gọi người thương để gửi gắm những tình cảm, tình yêu nồng thắm với người yêu.

Anh Giàng A Dơ ở xã Thèn Sin (huyện Tam Đường) chia sẻ: “Bài sáo gọi tâm tình của người con trai với người con gái là vào buổi tối, khi đến gần nhà bạn gái thì chàng trai sẽ cất lên tiếng sáo gọi. Nghe được tiếng sáo của mình, cô gái sẽ dậy mở cửa ra đón để trò chuyện, gửi gắm tình cảm cho nhau. Qua những lần tâm sự như thế, nhiều đôi đã nên duyên vợ chồng sống hạnh phúc bên nhau trọn đời.”

Anh Sùng A Tùng ở xã Nùng Nàng (huyện Tam Đường) cho biết, tiếng sáo của các chàng trai Mông dựa vào các bài dân ca nên chất chứa nhiều cảm xúc: “Cây sáo gắn bó với người Mông từ xa xưa. Người Mông chúng tôi từ thời trai trẻ dùng cây sáo gọi bạn. Có tiếng sáo vang lên, bạn gái cũng biết rằng là người yêu đã đến”.

Tiếng sáo tâm tình của Sùng A Tùng giữa rừng núi. (Ảnh: Giàng Seo Pùa)

Các chàng trai Mông nghe tiếng sáo khi còn trong bụng mẹ, sinh ra, lớn lên cùng tiếng sáo, học thổi sáo từ khi còn nhỏ. Cây sáo như người bạn đường khi lên nương rẫy, xua tan mệt nhọc trong lao động. Khi xuống chợ, các chàng trai cũng thường mang theo bên mình để giao duyên, trao đổi tâm tình với các cô gái.

"Sáo không thể thiếu trong cuộc sống và trong tình yêu. Thổi sáo như thế này thì mình đi dọc đường người ta cũng có thể biết là ai, tình yêu mình sắp đến nơi rồi. Như thế nó thể hiện tình cảm riêng tư, tình yêu của con người”, anh Vừ A Dơ ở thành phố Lai Châu chia sẻ.

Tiếng sáo Mông là một thứ âm thanh quyến rũ nhất của núi rừng, có màu sắc rất đặc trưng, độc đáo. Trong đó ẩn chứa những tâm tình đằm thắm, giai điệu lảnh lót, trong trẻo, gợi lên vẻ đẹp hùng vĩ, bao la của đại ngàn, cũng như nét giản dị, đôn hậu trong tâm hồn người Mông.

Anh Hảng A Lử ở xã Tả Lèng (huyện Tam Đường) cho rằng: Tiếng sáo luôn chiếm được tình cảm các cô gái mà họ yêu thương: “Cây sáo thứ nhất là để dành cho những lễ hội như là Gầu tào. Thứ hai là để bày tỏ những tình cảm đôi nam nữ. Người nam thể hiện qua những lời nói trong lòng mình với người phụ nữ. Qua thể hiện tiếng sáo thì hai bên nam nữ sẽ có những tình cảm gắn bó hơn. Có những lời nói không thể nói ra được nhưng mà có thể thể hiện ra bằng tiếng sáo để cho người phụ nữ hiểu hơn. Qua đó đã nhiều đôi trở thành vợ, thành chồng”.

Tiếng sáo của Hảng A Lử sau giờ làm nương. (Ảnh: Giàng Seo Pùa)

Trong đêm trăng, tiếng sáo ngân lên giúp các chàng trai, cô gái Mông nhớ về quá khứ tươi đẹp, một ước mơ về cuộc sống hạnh phúc. Đồng thời, tiếng sáo cũng là chất xúc tác khơi gợi một sức sống mới cho các cô gái. Tiếng sáo chính là sợi dây gắn kết giữa các chàng trai với các cô gái Mông và gắn kết với cộng đồng làng bản. Các chàng trai Mông ở Lai Châu, ai cũng biết thổi sáo và thổi ở mọi lúc, mọi nơi. Đến các bản làng Mông, chúng ta có thể nghe thấy tiếng sáo ngân lên trong không gian tĩnh mịch của đại ngàn - đó là lời tâm sự thầm kín của các chàng trai đang thầm yêu, trộm nhớ người thương của mình.

Kèn lá là nhạc cụ rất đơn giản của người Mông ở Lai Châu và nhiều nơi khác, không mất thời gian và công sức để chế tạo, chỉ cần ra vườn, bờ suối hoặc bất cứ nơi đâu là mọi người có thể ngắt được một chiếc lá đưa lên môi thổi. Với người thổi, quan trọng nhất là phải vận dụng sự linh hoạt của môi và các ngón tay điều chỉnh chiếc lá.

Loại lá người Mông ở Lai Châu thường chọn để thổi kèn lá (Ảnh: Giàng Seo Pùa)

Sáo chủ yếu là nam giới thổi, còn kèn lá thì ai cũng có thể thổi, chỉ cần họ có cảm hứng. Các chàng trai, cô gái Mông ở Lai Châu không chỉ giỏi múa khèn, giỏi thêu may những bộ trang phục rực rỡ sắc màu, mà họ còn rất giỏi trong việc sử dụng các loại lá ở quanh nhà, trên rừng để tỏ tình với nhau. Đặc biệt, khi mùa xuân đến, trên các triền nương, lưng đồi bạt ngàn sắc trắng của hoa mận, phơn phớt hồng của hoa đào, tiếng kèn lá âm vang khắp núi rừng khiến cảnh vật càng tươi mới, bừng sáng. Chị Giàng Thị Giỏi ở xã Tả Lèng (huyện Tam Đường) cho hay: “Nhạc cụ kèn lá luôn gắn với đồng bào chúng tôi. Đi nương, đi rẫy thì có thể thổi gọi bạn bè, đi chơi thì thổi tình yêu đôi lứa”.

Thiếu nữ dân tộc Mông thổi kèn lá gọi bạn (Ảnh: Giàng Seo Pùa)

Âm thanh của kèn lá được mô phỏng theo các làn điệu dân ca Mông mà không cần dùng đến tiếng hát, hoặc thay cho tiếng gọi nhau mà không cần dùng đến lời nói trực tiếp. Bằng sự khéo léo, nhạy bén của mình, các chàng trai, cô gái Mông có thể mô phỏng tiếng kèn lá như tiếng suối chảy róc rách, tiếng chim hót thanh cao và những lời tỏ tình say đắm với bạn của mình.

Anh Vừ A Dơ ở thành phố Lai Châu cho biết, người Mông có thể dùng kèn lá thay cho lời gọi nhau mà không cần dùng đến tiếng nói. Các chàng trai cô gái thường dùng kèn lá thay cho những lời hẹn hò. Qua những điệu kèn lá, họ gửi tâm tư, tình cảm đến người mình yêu mến. Cứ như thế, ngày tháng trôi đi, họ có thể nên duyên vợ chồng.

Chàng trai Mông đáp lại tiếng kèn lá của bạn gái (Ảnh: Giàng Seo Pùa)

Tiếng kèn lá tìm bạn của các chàng trai không chỉ khiến các cô gái nghe thấy phải đỏ mặt làm duyên, mà còn say đắm để rồi không thể kìm lòng cất lên những tiếng kèn lá tình tứ đáp lại. Những giai điệu này đánh thức tiếng lòng cả những người nơi xa, để trái tim họ cũng cảm thấy rung động mỗi lần nghe thấy.

Tiếng sáo và kèn lá là nét văn hóa trữ tình độc đáo, là niềm tự hào của người Mông ở tỉnh vùng cao biên giới Lai Châu.

Giàng Seo Pùa/VOV2