Đọc 'Học' để hiểu vai trò mới của việc học trong thế kỷ XXI

Hiểu về sự học là nội dung của cuốn sách có nhan đề một chữ: Học (nguyên tác tiếng Pháp: Apprendre!). Đây là công trình nghiên cứu về sự học của giáo sư André Giordan - tiến sĩ giáo dục học người Thụy Sĩ và các cộng sự trong suốt 40 năm, được dịch giả Nguyễn Khánh Trung dịch sang tiếng Việt, Nhà xuất bản Phụ nữ Việt Nam phát hành cuối tháng 8, vừa lúc học sinh cả nước bước vào năm học mới 2025-2026.

Sự học không hề đơn giản, nó phụ thuộc cùng lúc vào sinh học thần kinh, sinh lý học, hóa sinh, điều khiển học, tâm lý học di truyền, tâm lý học xã hội, xã hội học, nhân học, dân tộc học, khoa học nhận thức, trí tuệ nhân tạo, khoa học giáo dục… Tìm hiểu "khoa học về sự học" từ năm 1980, các nghiên cứu của André Giordan và cộng sự đã tác động đến nhiều quốc gia có nền giáo dục tiên tiến trên thế giới, góp phần thay đổi quan niệm về sự học, người học, người dạy, nhà trường…

Cần có thái độ và cách tiếp cận việc học đúng đắn

Cuốn sách này, trước hết dành cho người học, không chỉ học sinh, sinh viên, mà tất cả mọi người - bất cứ ai muốn tồn tại và thăng tiến đều cần học hàng ngày và học suốt đời. Chúng ta học suốt đời nhưng ít khi dừng lại để suy nghĩ về sự học, tự biến mình thành những cỗ máy học tập.

Rất nhiều người xem học là "một quá trình tốn kém"; là "chuyện ngán ngẩm", "hoạt động tẻ nhạt", "không thể chịu đựng nổi". "Tại sao chúng ta không thể học như một viên thuốc tri thức", như "một sự lột xác", một niềm hạnh phúc? Tác giả cuốn sách Học đã đưa ra những quan niệm mới về sự học và các giải pháp để học thực sự trở thành "một ân huệ tuyệt vời" cho người thụ hưởng.

Để học sinh ngày nay không trở thành "thế hệ chán chường", chúng ta cần có thái độ đúng đắn đối với sự học. "Học trước hết là sự tìm kiếm", là "giảm thiểu sự lệ thuộc"; là "sự tự truy vấn", tự đối chiếu (với thực tế, với người khác), tự diễn đạt, tự biện luận, tự mổ xẻ quan niệm của bản thân. Kiến thức không đến với mọi người theo con đường "ngự đạo" và "không có thuốc chữa bách bệnh" đối với sự học.

Cuốn sách "Học". Ảnh: Nhà xuất bản Phụ nữ Việt Nam.

Để việc học mang lại hiệu quả, cần thay đổi đồng bộ từ quan điểm dạy học, phương pháp dạy học, thiết chế quản lý và môi trường giáo dục. Nếu không thay đổi thì việc tạo động lực cho người học sẽ trở thành nhiệm vụ bất khả thi của người thầy và nhà trường. Vì vậy, cuốn sách của giáo sư André Giordan đã phân tích một cách kỹ lưỡng vấn đề này qua 3 phần.

Phần 1 có tiêu đề "Học, nhưng học thế nào? Và tại sao?”, trình bày "Tầm quan trọng của người học", "Lược sử tư tưởng về sự học", "Các chiều kích xã hội và văn hóa của sự học"… để trả lời cho câu hỏi "Tại sao phải học?". Sự tìm kiếm không ngừng và nhu cầu tự vượt lên chính mình là bản chất của con người, nó cần phải được thúc đẩy để chúng ta hoàn thành ý nguyện và khát vọng mang tính bản chất đó.

Vì vậy, học là con đường không giới hạn, giúp bản thân "không để cho mình rỉ sét" và sẵn sàng bật lên hay phát triển liên tục; giúp ta giàu có trên nhiều phương diện tồn tại cũng như phương diện sở hữu: một niềm vui, một sự đam mê, một cảm xúc, một sự ham muốn, một niềm hạnh phúc hay một sự phiêu lưu, một sự công nhận.

Phần 2, "Từ những điều mới mẻ về sự học" tập trung nhấn mạnh "vai trò hàng đầu của người học". Người học là "nhà phát minh" nên quá trình đào tạo của anh ta, cung cấp ý nghĩa cho kiến thức anh ta kiến tạo nên. Vì thế, cá thể hóa trong dạy học là điều rất quan trọng.

"Chúng ta không nhấn mạnh tầm quan trọng của cái đầu bọn trẻ như đôi chân của chúng; thực vậy, bọn trẻ có những đôi giày với hình dạng và kích cỡ khác nhau theo số đo của chân; lúc nào thì chúng ta có được một ngôi trường theo "số đo" như vậy?”. Đó là câu nói rất giàu sức gợi của Edouard Claparede được tác giả cuốn sách trích dẫn để đặt ra yêu cầu cá thế hóa trong dạy học.

Dạy học không còn là truyền thụ kiến thức đơn thuần mà cần tạo động lực, tăng niềm vui thú học tập cho người học. Mang đến cho trẻ em niềm say mê học tập thì bất kỳ phương pháp nào cũng tốt cả.

Phần 3, trình bày “Sự chuyển biến của trường học và các cơ quan văn hóa” để thích nghi với thực tế dạy học trong thế kỷ XXI. “Nên dạy những kiến thức nào?”, "điểm số, học bạ, kiểm tra viết, đánh giá, thi cử, hội thi là nhịp điệu xuyên suốt" khiến cho "sự học" hoàn toàn vắng bóng, khiến cho trường học chưa biết cách tạo ra niềm yêu thích đối với mục tiêu chính của nó: thúc đẩy người ta học.

Hiểu biết về người học, hiểu về sự học để thiết lập một môi trường dạy học phù hợp là điều cần thiết. Thái độ học và cách tiếp cận cần được ưu tiên hơn kiến thức. Ngày nay, giáo viên không còn rót kiến thức cho học sinh từ việc chuẩn bị bài giảng từ sách giáo khoa và sách hướng dẫn. Vai trò của giáo viên giống với đạo diễn hơn. Mỗi giờ học giống như một vở kịch, trong đó học sinh là nhân vật chính. Giáo viên cần tạo ra những điều kiện phù hợp để học sinh có thể học tập tốt nhất.

Việc học trong thế kỷ XXI là khả năng đặt câu hỏi

Ngày nay, thế giới thay đổi nhanh chóng, sự xuất hiện của ứng dụng trí tuệ nhân tạo mới như ChatGPT và rất nhiều ứng dụng tương tự khác cùng với YouTube, robot dạy học đang thay thế người thầy và nhà trường. Vì vậy, nghề giáo là "một nghề đang thay đổi mạnh mẽ" và thầy cô phải nỗ lực đối mặt với sự thay đổi này.

Trong giáo dục tiên tiến, trường học không còn là nơi duy nhất để dạy và học. "Học tại trường" là quan điểm trở nên lỗi thời. Các nghiên cứu về "thời gian chú ý" của học sinh cần được xem xét lại. Ở môi trường học tập truyền thống, sự chú ý của trẻ thường bị giới hạn trong vài phút. Tuy nhiên, khi hoạt động giáo dục gắn với vấn đề thực tế hoặc mối quan tâm của trẻ, mọi thứ thay đổi hoàn toàn.

Giáo viên cần vượt qua "thử thách sư phạm" bằng cách thay đổi hình thức, phương pháp dạy học và hoạt động của lớp học để tạo ra sự hấp dẫn hoặc thách thức đối với người học. Giáo viên có thể tích hợp vào giờ học những hoạt động như xem phim, xem kịch hay gặp gỡ chuyên gia. Các lớp học ngoài trời như học trên tuyết, trên bãi biển hoặc trong công viên ngày càng trở nên phổ biến. Những hoạt động hợp tác với các câu lạc bộ, hiệp hội, trung tâm nghiên cứu cũng đã được triển khai.

Sách giáo khoa cũng cần tự thích ứng nhanh chóng. "Sách giáo khoa có thể trở thành một công cụ tuyệt vời cho việc tự học nếu nó trở thành nguồn tài liệu tham khảo", chứ "không nên là trung tâm thông tin tài liệu thu nhỏ".

Nhà trường vừa phải tạo điều kiện cho học sinh tự học, vừa phải cung cấp môi trường thực tiễn có ý nghĩa, "nơi giáo viên đóng vai trò cầu nối giữa tri thức và người học", nơi học sinh ít tiếp cận khái niệm hơn nhưng hiểu rõ những gì tương ứng với chúng; ghi nhớ ít công thức hơn nhưng có thể hiểu được câu hỏi tạo ra chúng và tình huống hàng ngày khiến chúng trở nên phù hợp, rõ ràng hơn; có kiến thức nhưng phải biết vận dụng kiến thức để thể hiện năng lực tự học, tự phát hiện vấn đề và giải quyết vấn đề, tự dạy lẫn nhau, tự nghiên cứu và thực hiện các dự án học tập của mình.

Trong phần kết luận, giáo sư André Giordan đưa ra những thách thức về chính trị, kinh tế, môi trường, khoa học kỹ thuật… trong thế kỷ XXI khiến con người phải đối mặt với những điều bất ngờ, nghịch lý, mâu thuẫn và phức tạp. Tất cả những điều đó buộc chúng ta phải thay đổi các căn chuẩn của mình. Việc học không còn đơn giản là “đọc, viết và đếm” như cách chúng ta đã học trong quá khứ. Kiến thức có thể nhanh chóng trở nên lỗi thời.

"Vì vậy, điều quan trọng là hình thành một tinh thần có khả năng đặt câu hỏi về thế giới và chính bản thân mình, cũng như giáo dục công dân có khả năng tranh biện về các vấn đề xã hội". Đồng thời, phương pháp tư duy sẽ giữ vị trí chủ đạo, "việc có cái nhìn phản biện đối với kiến thức chúng ta sử dụng trở nên vô cùng quan trọng". Trường học không chỉ giới hạn ở việc truyền lại ký ức của xã hội, mà còn phải chuẩn bị để đón đầu và phát minh ra những cách thức chung sống mới, "cần phát triển sự tương tác và hợp tác giữa mọi người để thúc đẩy việc chia sẻ kiến thức".

Dù mang nhiều thuật ngữ chuyên môn và có cách viết ví von với nhiều thành ngữ và cách diễn đạt mang văn hóa riêng của tác giả, Học vẫn dễ đọc nhờ cách cấu trúc chia nhỏ các vấn đề, cách đặt tên chương mục rất thú vị và nhiều hình ảnh minh họa giàu sức dẫn dụ.

Bạn không am hiểu về sự học hay là một chuyên gia về sự học, bạn là người thực hành giáo dục, là phụ huynh hay giáo viên, thì vẫn có thể tìm thấy điều liên quan đến sự quan tâm của mình ở cuốn sách này. Học vừa là lý thuyết, vừa mang tính thực hành dành cho người học, người dạy cũng như nhà quản lý, lãnh đạo giáo dục.

Cuốn sách giúp mọi chủ thể trong hệ thống giáo dục tư duy lại về vị trí, vai trò của mình, nhằm thay đổi "rất nhiều điều được xem là hiển nhiên trong đầu", thay đổi quan niệm lẫn cách thức hành động về sự học, để học luôn là "một sự năng động xã hội"; để học sinh dù có thể học được rất nhiều điều qua phương tiện truyền thông và công nghệ thì trường học vẫn là nơi hấp dẫn họ hơn bất cứ nơi đâu, như Sacha Guitry từng nói: "Tôi mơ về một ngôi trường, nơi hình phạt là không được học ở lớp nữa".

Trong bối cảnh nước ta đang thực hiện đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục qua Chương trình Giáo dục phổ thông 2018, cuốn sách về sự học này của André Giordan thật sự cần thiết để hiểu hơn về sự tiến bộ của chương trình, về vai trò của sách giáo khoa, về đòi hỏi có những lựa chọn thích ứng với sự thay đổi nhanh chóng của môi trường giáo dục lẫn kiến thức, hình thức và phương pháp dạy học.

Tịnh Thy