Động đất là gì? Chuyên gia lý giải nguyên nhân gây ra động đất mà không thể dự báo được

Mới đây, Trung tâm báo tin động đất và cảnh báo sóng thần - Viện Vật lý Địa cầu vừa phát đi thông báo động đất.

Theo đó, vào khoảng 21h49 (giờ GMT) ngày 4/4 (tức 4h49, giờ Hà Nội ngày 5/4), một trận động đất có độ lớn 3.2 xảy ra tại vị trí có tọa độ (14.882 độ vĩ Bắc, 108.274 độ kinh Đông), độ sâu chấn tiêu khoảng 8.1km.

Động đất xảy ra tại khu vực huyện Kon Plông, tỉnh Kon Tum. Cấp độ rủi ro thiên tai cấp 0. Trung tâm báo tin động đất và cảnh báo sóng thần - Viện Vật lý Địa cầu vẫn đang tiếp tục theo dõi trận động đất này.

Trước đó, các nhà khoa học của Viện Vật lý địa cầu (Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam) nhận định, động đất ở Kon Plông là động đất kích thích, xảy ra do hoạt động của hồ chứa thủy điện tích nước gây áp lực lên hệ thống đứt gãy bên dưới, khiến hoạt động động đất xảy ra sớm hơn.

Vị trí xảy ra trận động đất sáng sớm nay tại Kon Plông, tỉnh Kon Tum. Ảnh: Viện Vật lý Địa cầu

Động đất là gì?

Động đất là hiện tượng rung động đột ngột của vỏ Trái đất, mạnh hay yếu tùy từng trận (xác định bằng độ Richter) do sự dịch chuyển các mảng thạch quyển hoặc các đứt gãy ở dưới mặt đất và truyền qua các khoảng cách lớn.

Một chấn động đơn độc thường kéo dài không quá vài giây, những trận động đất nghiêm trọng nhất cũng chỉ kéo dài tối đa là 3 phút.

Chuyên gia lý giải vì sao động đất không thể dự báo được

Theo PGS.TS Cao Đình Triều (Phó Chủ tịch Hội Khoa học Kỹ thuật Địa Vật lý Việt Nam, Viện trưởng Viện Địa Vật lý ứng dụng), bất cứ lúc nào cũng có thể xảy ra động đất, nhưng con số thông kê lại cho thấy, phần nhiều trận động đất xảy ra vào ban đêm.

Điều này là kết quả của sức hút Mặt Trăng và Mặt Trời, gây ra triều đối với vỏ Trái Đất, giống như thủy triều. Dưới tác động của sức hút Mặt Trời và Mặt Trăng, tác động chịu lực của nham thạch ở gần mức độ gãy nứt, năng lượng được tích lũy lâu ngày trong lòng đất được bùng phát lên. Tuy vậy đây mới chỉ là thống kê chứ chưa có nghiên cứu khoa học nào về vấn đề này.

Còn TS Nguyễn Xuân Anh (Viện Vật lý Địa cầu), hiện chỉ cảnh báo động đất có thể xảy ra ở một vùng nào đó chứ khó dự báo thời gian xảy ra động đất. Ngay như ở Nhật Bản, có những trận động đất xảy ra gây thiệt hại rất lớn, nhưng thời gian xảy ra động đất gần như không thể dự báo sớm được.

Cho đến nay, trên thế giới chưa có nước nào có thể dự báo được chính xác khi nào động đất xảy ra, cũng như làm cách nào để chống lại động đất, nhưng có thể giảm thiểu được những thiệt hại do động đất gây ra. Các nhà khoa học chỉ có thể đưa ra cảnh báo sớm là khu vực này, vùng kia có thể sẽ xảy ra động đất ở độ lớn nào đó.

Nguyên nhân dẫn đến động đất

Nguyên nhân gây ra động đất thường rơi vào các trường hợp như: Hiện tượng sạt lở các lỗ rỗng trong vỏ quả đất; núi lửa phun trào và do các vận động bên trong trái đất làm tích tụ năng lượng tại vùng phát sinh động đất.

Động đất do sạt lở các hang động ngầm dưới mặt đất và động đất do các vụ trượt lở đất đá tự nhiên với khối lượng lớn (loại động đất này thường chỉ làm rung chuyển một vùng hẹp và chiếm khoảng 3% tổng số trận động đất thế giới).

Động đất kiến tạo (chiếm 90%) liên quan với hoạt động của các đứt gãy kiến tạo, đặc biệt là các đứt gãy ở rìa các mảng thạch quyển, vận động kiến tạo ở các đới hút chìm; liên quan đến hoạt động macma xâm nhập vào vỏ trái đất làm phá vỡ trạng thái cân bằng áp lực có trước của đá vây quanh làm đá phát sinh ứng suất và khi bị đứt vỡ thì xảy ra động đất; liên quan đến sự biến đổi tướng đá từ dạng tinh thể này sang dạng tinh thể khác gây co rút và dãn nở thể tích đá làm biến đổi lớn về thể tích cũng gây ra động đất.

Có những trận động đất xảy ra gây thiệt hại rất lớn, nhưng thời gian xảy ra động đất gần như không thể dự báo sớm được. Ảnh: TL

Động đất được chia thành bao nhiêu cấp độ

Động đất được chia thành 5 cấp độ rủi ro thiên tai như sau:

- Rủi ro thiên tai cấp độ 1 khi cường độ chấn động trên mặt đất quan trắc được từ cấp 5 đến cấp 6, xảy ra ở bất kỳ khu vực nào thuộc lãnh thổ Việt Nam.

- Rủi ro thiên tai cấp độ 2 khi cường độ chấn động trên mặt đất quan trắc được từ cấp 6 đến cấp 7, xảy ra ở khu vực nông thôn, khu vực đô thị.

- Rủi ro thiên tai cấp độ 3 khi cường độ chấn động trên mặt đất quan trắc được từ cấp 6 đến cấp 7, xảy ra ở khu vực có các hồ chứa thủy lợi, hồ chứa thủy điện; hoặc cường độ chấn động trên mặt đất quan trắc được từ cấp 7 đến cấp 8 xảy ra ở khu vực nông thôn.

- Rủi ro thiên tai cấp độ 4 khi cường độ chấn động trên mặt đất quan trắc được từ cấp 7 đến cấp 8, xảy ra ở khu vực đô thị hoặc khu vực có các hồ chứa thủy lợi, hồ chứa thủy điện.

- Rủi ro thiên tai cấp độ 5 khi cường độ chấn động trên mặt đất quan trắc được lớn hơn cấp 8, xảy ra ở bất kỳ khu vực nào thuộc lãnh thổ Việt Nam.

Độ lớn của động đất

Độ lớn của động đất M hay còn gọi là độ Richter, được phân loại:

Từ 1 – 2: Không nhận biết được.

Từ 2 – 4: Có thể nhận biết nhưng thường không gây thiệt hại.

Từ 4 – 5: Mặt đất rung chuyển, nghe tiếng nổ, thiệt hại không đáng kể.

Từ 5 – 6: Nhà cửa rung chuyển, một số công trình có hiện tượng nứt.

Từ 6 – 7: Nhà cửa bị hư hại nhẹ.

Từ 7 – 8: Động đất mạnh phá hủy hầu hết các công trình xây dựng thông thường, có vết nứt lớn hoặc lún sụt trên mặt đất.

Từ 8 – 9: Nhà cửa đổ nát, nền đất bị lún sâu đến 1m, sụp đổ lớn ở núi kèm theo thay đổi địa hình trên diện rộng.

Trên 9: Rất hiếm khi xảy ra.

Những trận động đất có M > 7 không xảy ra khắp mọi nơi mà thường tập trung ở những vùng nhất định, gọi là đới hoạt động địa chấn mạnh.

Động đất nguy hiểm như thế nào?

Tác động trực tiếp của các trận động đất là rung cuộn mặt đất, gây ra hiện tượng nứt vỡ, làm sụp đổ các công trình xây dựng, gây sạt lở đất, lở tuyết. Mức độ nghiêm trọng của nó dựa trên cường độ, khoảng cách tính từ chấn tâm và các điều kiện về địa chất, địa mạo tại nơi bị ảnh hưởng.

Động đất cũng thường gây ra hỏa hoạn khi chúng phá hủy các đường dây điện và các đường ống khí.

Các trận động đất xảy ra dưới đáy biển có thể gây ra lở đất hay biến dạng đáy biển, làm phát sinh sóng thần (những đợt sóng lớn tràn qua các đại dương rồi đổ bộ vào đất liền).

Đôi khi động đất còn khiến núi lửa hoạt động, thậm chí là những núi lửa đã tắt từ lâu...

Trên thế giới đã xảy ra nhiều trận động đất lớn, gây thiệt hại khủng khiếp về người và tài sản. Nhật Bản, Indonesia là những quốc gia thường xuyên xảy ra động đất với các mức độ lớn nhỏ, khác nhau.

Những trận động đất xảy ra thường để lại hậu quả nặng nề. Ảnh: TL

Những trận động đất lớn nhất thế giới

Trận động đất mạnh 9,2 độ Richter tại Mỹ

Ngày 28/3/1964, một trận động đất mạnh tới 9,2 độ Richter xảy ra tại phía Tây Nam thành phố Anchorage, thành phố lớn nhất bang Alaska. Động đất xảy ra đã gần như phá hủy toàn bộ nơi này. Với tâm chấn ở độ sâu 124,8 km, trận động đất đã cướp đi sinh mạng của 131 người, trong đó có 128 người thiệt mạng vì sóng thần xuất hiện kèm theo.

Không chỉ gây thiệt hại về người mà nó còn gây thiệt hại tới nhà cửa và đường sá lên tới 311 triệu USD. Trận động đất này không gây thiệt hại về người lớn nhất lịch sử nhưng là trận động đất có cường độ mạnh nhất từng được ghi nhận.

Động đất tại Tứ Xuyên, Trung Quốc khiến 10 triệu người mất nhà cửa

Ngày 12/5/2008, tại tỉnh Tứ Xuyên, Trung Quốc đã xảy một trận động đất mạnh 7,9 độ Richter, cướp đi sinh mạng của hơn 250.000 người và khiến 10 triệu người mất nhà cửa. Thảm họa động đất đã phá hủy hàng triệu công trình và nhà cửa, gây ra thiệt hại ước tính 86 tỷ USD. Đến nay thạm họa này vẫn là nỗi ám ảnh bởi sức hủy diệt kinh hoàng của nó.

Thảm họa động đất tại Thổ Nhĩ kỳ - Syria

Trước đó, vào lúc 4h17' sáng (giờ địa phương) ngày 6/2/2023, một trận động đất mạnh 7,8 độ richter xảy ra tại phía Nam Thổ Nhĩ Kỳ, gần biên giới Syria. Đầu giờ chiều, một trận động đất thứ hai với cường độ 7,5 độ richter, gần như mạnh bằng trận động đất đầu tiên làm rung chuyển vùng Ekinözü một huyện thuộc tỉnh Kahramanmaraş, Thổ Nhĩ Kỳ.

Đến tối ngày 6/2 (21:30 chiều giờ địa phương), khoảng 30 dư chấn có cường độ 4,5 độ richter trở lên được ghi nhận tại nhiều thành phố của nước này. Đến ngày 7/2, số người chết do động đất đã tăng lên 5.894 và hơn 34.000 người bị thương. Tại Syria, ít nhất 1.932 người thiệt mạng.

Chính quyền Thổ Nhĩ Kỳ cho biết khoảng 13,5 triệu người bị ảnh hưởng trong khu vực kéo dài khoảng 450 km từ Adana ở miền tây đến Diyarbakir ở miền đông và 300 km từ Malatya ở miền bắc đến Hatay ở miền nam. WHO cảnh báo 23 triệu người có thể bị ảnh hưởng và kêu gọi các quốc gia khẩn trương giúp đỡ vùng thảm họa.

Thổ Nhĩ Kỳ thường xuyên hứng chịu động đất. Năm 1999, chấn động mạnh 7,6 độ xảy ra ở thành phố Izmit, đông nam Istanbul làm hơn 17.000 người thiệt mạng. Năm 2011, một trận động đất xảy ra ở thành phố miền đông Van làm hơn 500 người chết.

Chile hứng động đất mạnh 9,5 độ richter

Ngày 22/5/1960, trận động đất mạnh 9,5 độ richter có tên Valdivia xảy ra ở Chile khiến gần 5.000 người thiệt mạng và bị thương, hơn 2 triệu người mất nhà cửa.

Kèm theo động đất, sóng thần xuất hiện và tàn phá Puerto Saavedra, một cảng biển của Chile. 38 giờ sau động đất, núi lửa Volcán Puyehue phun trào, đồng thời gây ra cột tro bụi cao khoảng 8km càng làm cho tình hình thêm tồi tệ.

Kết quả, thảm họa gây thiệt hại khoảng 550 triệu USD cho đất nước này.

Động đất Việt Nam: số lượng nhiều hơn, cường độ yếu hơn

Động đất Việt Nam từng ghi nhận 2 trận động đất mạnh là động đất Điện Biên (năm 1935) xảy ra ở đứt gãy Sông Mã mạnh 6,75 độ richter. Trận thứ hai là động đất Tuần Giáo (năm 1983) ở đứt gãy Sơn La, với cường độ 6,8 độ richter. Tuy nhiên chúng không gây thiệt hại đáng kể.

Từ năm 2005 trở lại đây, ngày càng xuất hiện nhiều trận động đất hơn, có năm nhiều hơn đến 10 trận. Tuy nhiên theo các chuyên gia, động đất ghi nhận được có cường độ thì yếu hơn trước đây.

Hiện nay, những vùng có nguy cơ chịu động đất nhiều nhất ở nước ta là khu vực Tây Bắc, vùng núi khu vực Thừa Thiên - Huế - Quảng Nam cũng như các tỉnh nam miền Trung.

Biện pháp cơ bản ứng phó đối với động đất

- Chủ động trú, tránh, bảo đảm an toàn khi xảy ra động đất.

- Tổ chức tìm kiếm cứu nạn, cứu chữa người bị thương.

- Bố trí nơi ở tạm, hỗ trợ lương thực, thuốc chữa bệnh, nước uống, nhu yếu phẩm khác cho người dân bị ảnh hưởng.

- Bảo đảm an ninh, trật tự an toàn xã hội, bảo vệ tài sản của Nhà nước và nhân dân tại khu vực xảy ra thiên tai.

- Nếu động đất xảy ra trong lúc trong nhà, cần chui xuống một gầm bàn lớn hay giường. Nếu không có gầm bàn, cần tới đứng ở góc phòng hay cửa.

- Nếu điện cúp, nên dùng đèn pin, không dùng nến hay diêm vì có thể gây hỏa hoạn.

- Nếu động đất xảy ra trong lúc ở ngoài đường, cần tránh xa các tòa nhà và dây điện, tìm đứng ở chỗ trống.

- Nếu động đất xảy ra trong lúc lái xe, cần ngừng xe ở lề đường, tránh các cột điện, dây điện và đường cầu.

- Nếu trải qua một trận động đất mạnh, cần kiểm tra thử có ai bị thương không. Không nên di chuyển người bị thương, trừ khi họ ở gần dây điện hay những nguy hiểm khác.

- Nếu bị nhà sập, cần tạo tiếng động để kêu cứu. Ngoài ra, cũng cần chuẩn bị cho các trận dư chấn, những trận động đất gây ra bởi trận động đất vừa xảy ra, tuy chúng nhỏ hơn, chúng vẫn có thể gây ra thương tích.

L.Vũ (th)