'Đồng vốn xanh' kiến tạo tương lai nông nghiệp Việt

Bài 1: Những thửa ruộng biết “thở” ra… vàng

Giữa cánh đồng lúa mênh mông ở phường Thạnh Quới, thành phố Cần Thơ (xã Thạnh An, huyện Vĩnh Thạnh, Cần Thơ cũ), những người nông dân nắm trong tay những bó rơm vừa thu hoạch, vừa cười vừa nói: “Giờ rơm cũng là vàng carbon”. Câu nói vui, giản dị nhưng ẩn chứa cả một triết lý sản xuất mới, biểu trưng cho bước chuyển mạnh mẽ của người nông dân vùng Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) - từ canh tác truyền thống sang mô hình lúa phát thải thấp, thân thiện với môi trường, hướng tới tương lai bán tín chỉ carbon.

Từ cam kết quốc gia đến cánh đồng thực tiễn

Khi Việt Nam tuyên bố cam kết đạt phát thải ròng bằng “0” (Net Zero) vào năm 2050, đó không chỉ là lời khẳng định trách nhiệm toàn cầu, mà còn là định hướng phát triển bền vững của nền kinh tế.

Với ĐBSCL, vùng đất được mệnh danh “vựa lúa” của cả nước, cung cấp hơn 50% sản lượng lúa quốc gia và 90% lượng gạo xuất khẩu, thách thức đạt Net Zero lại càng cấp thiết. Bởi trong cơ cấu phát thải khí nhà kính của Việt Nam, canh tác lúa nước chiếm tỷ trọng lớn, đặc biệt là khí mê-tan sinh ra từ ruộng lúa ngập nước suốt vụ.

Trước áp lực của biến đổi khí hậu và yêu cầu chuyển đổi xanh, Đề án 1 triệu héc-ta lúa chất lượng cao, phát thải thấp vùng ĐBSCL được Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) triển khai với mục tiêu vừa bảo đảm an ninh lương thực, vừa hướng đến xuất khẩu gạo bền vững, có khả năng tham gia thị trường tín chỉ carbon. Trong chuỗi liên kết này, Agribank được chọn là ngân hàng chủ lực, đảm nhận vai trò cung cấp dòng vốn xanh ưu đãi cho các doanh nghiệp, hợp tác xã (HTX) và nông dân.

Với nguồn vốn này, hàng loạt mô hình canh tác mới được khởi động, trong đó, mô hình của ông Nguyễn Cao Khải - Giám đốc HTX Nông nghiệp và Dịch vụ Tiến Thuận là điểm sáng tiêu biểu. Tại đây, dòng vốn xanh đã trở thành đòn bẩy, khi đồng hành cùng kỹ thuật canh tác tiên tiến, giúp hạt lúa không chỉ đạt năng suất vượt trội, mà còn gánh vác sứ mệnh môi trường, hiện thực hóa trọn vẹn giá trị kép (kinh tế và sinh thái) trên đồng ruộng.

Trước năm 2023, hoạt động sản xuất của HTX Tiến Thuận vẫn mang nặng tính truyền thống: Đầu tư tốn kém, năng suất bấp bênh, nông dân chịu nhiều rủi ro về giá cả. Chuyển đổi sang mô hình phát thải thấp đòi hỏi đầu tư đồng bộ, từ máy cuốn rơm, máy gieo sạ hàng, cảm biến đo mực nước đến thiết bị ủ phân hữu cơ. Tổng mức đầu tư ban đầu có thể lên đến hàng tỷ đồng cho mỗi HTX, một con số không nhỏ với nông dân.

Ông Nguyễn Cao Khải - Giám đốc Hợp tác xã Nông nghiệp và Dịch vụ Tiến Thuận trên cánh đồng lúa của mình.

Nhờ Agribank Chi nhánh Vĩnh Thạnh, HTX Tiến Thuận đã tiếp cận được chương trình vay vốn ưu đãi trong khuôn khổ Đề án 1 triệu héc-ta. Theo thông tin công bố, HTX có hơn 10 thành viên vay tổng cộng hơn 6 tỷ đồng, với lãi suất thấp hơn thị trường 1%/năm. Đây là mức ưu đãi đặc biệt mà Agribank thiết kế riêng cho những mô hình liên kết sản xuất, tiêu thụ lúa gạo chất lượng cao và phát thải thấp tại vùng ĐBSCL.

Ông Nguyễn Cao Khải nhớ lại: “Agribank không chỉ cho vay vốn, mà còn đồng hành cùng chúng tôi khi triển khai cách làm mới, hướng dẫn cách làm mới. Cán bộ ngân hàng cùng xuống tận ruộng, cùng lựa chọn mô hình giảm phát thải phù hợp. Nguồn vốn này giống như phân bón gốc nuôi dưỡng cả cây lúa và niềm tin của người nông dân”.

Chính từ niềm tin ấy, HTX Tiến Thuận đã bước vào một giai đoạn phát triển hoàn toàn mới, nông nghiệp có trách nhiệm, nơi hạt lúa không chỉ là sản phẩm nông sản mà còn là “đơn vị đo” cho cam kết xanh.

Bứt phá nhờ dòng “vốn xanh”

Khi kỹ thuật tiên tiến được áp dụng, ruộng lúa của HTX Tiến Thuận cũng “biết thở” như con người. Nhiều năm trước, lúa ở Vĩnh Thạnh luôn được giữ ngập nước liên tục, một tập quán lâu đời nhưng lại là “thủ phạm” phát thải khí mê-tan lớn nhất. Từ khi áp dụng kỹ thuật tưới ướt khô xen kẽ AWD, HTX giữ mực nước thấp hơn so với trước kia rồi để ruộng khô tự nhiên vài ngày trước khi tưới lại. Cách làm này không ảnh hưởng đến sinh trưởng của lúa, mà còn giúp cắt giảm phát thải đáng kể, đồng thời, tiết kiệm nước tưới và chi phí điện vận hành máy bơm.

Vụ hè thu năm 2024, 50ha lúa thí điểm với 18 hộ tham gia đạt năng suất từ 6,13-6,51 tấn/ha, cao hơn ruộng đối chứng (5,89 tấn/ha). Lợi nhuận nông dân theo đó cũng tăng lên. “Trước đây sạ dày, dùng nhiều phân, nước, nay sạ thưa, kiểm soát nước, ít tốn chi phí mà lúa vẫn tốt, ít sâu bệnh. Bà con giờ tin, thấy lợi ích rõ ràng nên ai cũng muốn theo”, ông Khải nói tiếp.

Việc áp dụng mô hình canh tác mới trên cánh đồng lúa triệu héc-ta đã giúp người nông dân thu nhiều lợi nhuận kép.

Một điểm đột phá khác là việc thu gom 100% rơm rạ sau thu hoạch. Thay vì đốt bỏ gây khói bụi và phát thải CO2, HTX tổ chức thu gom rơm làm nấm rơm, ủ phân hữu cơ, vừa tạo thêm thu nhập, vừa bảo vệ môi trường. Theo ước tính, việc thu gom rơm rạ trên 1ha có thể giúp giảm hàng trăm kg CO2 mỗi vụ. Cùng với kỹ thuật xen kẽ, đây là hai giải pháp trụ cột giúp HTX Tiến Thuận bước đầu giảm phát thải một cách rõ rệt. Những mô hình thực tế này cho thấy rơm không còn là phế phẩm, mà đã trở thành nguồn tài nguyên tái tạo, góp phần giảm phát thải và cải thiện độ phì đất.

Ông Khải phấn khởi cho biết thêm: "Làm lúa bây giờ sướng hơn nhiều, hầu như mọi khâu đều bằng máy. Không cần đốt rơm nữa, chỗ nào cuốn được thì làm nấm, làm phân; chỗ nào không thì xới vùi kết hợp chế phẩm sinh học. Vừa sạch môi trường, vừa không sợ ngộ độc hữu cơ cho lúa".

HTX Tiến Thuận đang tham gia mô hình thí điểm sản xuất lúa chất lượng cao - phát thải thấp (định hướng bán tín chỉ carbon). HTX nằm trong diện đơn vị được triển khai đo đạc, giám sát với mục tiêu áp dụng quy trình MRV và hướng tới khả năng bán tín chỉ carbon. Dù còn trong giai đoạn thử nghiệm, mô hình của HTX đã chứng minh tiềm năng thực tế khi vừa nâng cao hiệu quả sản xuất, vừa mở ra cơ hội thu nhập mới cho nông dân từ “giá trị của không khí sạch”.

Tiến tới lợi nhuận kép

Sự chuyển đổi tại HTX Tiến Thuận không chỉ dựa vào vốn và kỹ thuật, mà còn nhờ mô hình liên kết chuỗi 5 nhà - Nhà nước, nhà khoa học, doanh nghiệp, nhà nông và ngân hàng. Chính quyền địa phương quy hoạch vùng chuyên canh, hỗ trợ chính sách và giám sát tiêu chuẩn; các viện, trường đại học hướng dẫn kỹ thuật giảm phát thải, chuyển giao mô hình; doanh nghiệp chế biến tham gia bao tiêu sản phẩm; HTX tổ chức nông dân sản xuất theo quy trình chung và Agribank đảm nhiệm vai trò “bà đỡ tài chính”, cung cấp vốn và tư vấn phương án đầu tư.

Người nông dân phấn khởi thu hoạch lúa trên những cách đồng triệu héc-ta.

Nhờ mối liên kết này, sản phẩm lúa của HTX được doanh nghiệp thu mua với giá cao hơn thị trường khoảng 200-300 đồng/kg, giúp nông dân yên tâm sản xuất. Đồng thời, các hộ tham gia được hướng dẫn về quản lý vật tư, kiểm soát phân bón, thuốc bảo vệ thực vật hợp lý và áp dụng các phương pháp canh tác an toàn, giảm phát thải. Câu chuyện thành công của HTX Tiến Thuận không chỉ là nỗ lực riêng của một tập thể, mà còn là hình mẫu cho mô hình hợp tác công - tư trong nông nghiệp bền vững. Khi vốn ngân hàng, khoa học kỹ thuật và thị trường cùng hội tụ, hạt lúa trở thành biểu tượng của sự đồng hành và trách nhiệm.

Sau một năm triển khai, HTX Tiến Thuận đã chứng minh hiệu quả từ sự đồng hành của kinh tế và môi trường. Năng suất ổn định, chi phí giảm, lợi nhuận tăng và quan trọng nhất, nông dân ngày càng tin tưởng vào mô hình mới. Với quy mô thí điểm, nếu mỗi héc-ta giảm trung bình 0,3 tấn CO₂, HTX đã giúp cắt giảm hàng chục tấn khí nhà kính mỗi vụ. Khi mở rộng mô hình, lượng giảm phát thải có thể đạt mức đáng kể, đóng góp tích cực vào môi trường địa phương.

HTX cũng đang hướng tới mục tiêu trở thành mô hình đủ điều kiện tham gia thị trường tín chỉ carbon, mở ra cơ hội thu nhập mới cho nông dân. Khi có tín chỉ carbon, nông dân không chỉ bán lúa, mà còn bán cả công sức bảo vệ môi trường của mình. Đó là giá trị mới của nông nghiệp tương lai. Bên cạnh lợi ích kinh tế, mô hình còn mang lại hiệu quả xã hội, thay đổi nhận thức của nông dân, thúc đẩy tinh thần hợp tác và lan tỏa những thực hành xanh đến nhiều địa phương khác.

Từ mô hình HTX Tiến Thuận, có thể thấy rõ hướng đi của Đề án 1 triệu héc-ta lúa phát thải thấp đang dần hiện hữu trên thực tế. Không chỉ Cần Thơ, nhiều tỉnh khác như Đồng Tháp, Sóc Trăng, Kiên Giang cũng đang triển khai mô hình tương tự với sự đồng hành của Agribank. Điểm chung là dòng vốn ưu đãi, kỹ thuật canh tác mới và liên kết chuỗi bền vững - ba trụ cột làm nên cuộc cách mạng “xanh” trên đồng ruộng.

Nguyệt Hồ