Đột phá chính sách để báo chí phát triển bền vững

Ông Lê Nghiêm – Phó Chủ tịch Hội Truyền thông số Việt Nam nhấn mạnh khi trình bày bản góp ý vào Dự thảo Luật Báo chí sửa đổi 2025 tại Hội thảo "Đóng góp ý kiến của cử tri - trí thức trước kỳ họp thứ 10 Quốc hội khóa XV" do Liên hiệp các hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam (VUTSA) tổ chức sáng 24/9.

Phó Chủ tịch Hội Truyền thông số Việt Nam Lê Nghiêm đề nghị Quốc hội xem xét điều chỉnh chính sách đối với báo chí một cách toàn diện nhân dịp sửa đổi Luật Báo chí trong năm nay. Tư duy sửa luật không nên manh mún, chỉ sửa đổi những điều không còn phù hợp, mà phải coi đây là một cơ hội lớn để đột phá về chính sách đối với báo chí.

Phó Chủ tịch Hội Truyền thông số Việt Nam Lê Nghiêm

Luật Báo chí sửa đổi cần thể hiện được tất cả những điều chỉnh chính sách quan trọng mà Đảng và Nhà nước đã có chủ trương và triển khai, xứng tầm như một đạo luật mới liên quan đến báo chí, loại bỏ các chính sách không còn phù hợp, bổ sung những nội dung mới về tư duy lẫn về chiến lược dài hạn.

Theo ông Lê Nghiêm, cần đổi mới mới cơ chế tài chính và mô hình kinh doanh từ bao cấp đến xây dựng năng lực tự chủ.

Phó Chủ tịch Hội Truyền thông số Việt Nam cho rằng, một trong những điều chỉnh chính sách trọng tâm là cơ chế tài chính và mô hình kinh doanh của báo chí, nhằm giúp báo chí hoạt động vững mạnh và đáp ứng nhu cầu của người dân, khách hàng. Từ lâu, nhiều cơ quan báo chí hoạt động dựa hoàn toàn hoặc hầu hết nhờ vào ngân sách nhà nước. Tuy nhiên, mô hình này không bền vững. Nhà nước cần đổi mới mô hình tài chính của các cơ quan báo chí, để báo chí có thể tự nuôi sống mình bằng các hoạt động kinh doanh dịch vụ thông tin, truyền thông.

Cụ thể, Nhà nước cần coi báo chí là một chủ thể quan trọng trong ngành kinh doanh thông tin, truyền thông. Trong một thị trường truyền thông đang phát triển rất mạnh mẽ ở Việt Nam, báo chí nên được xem là một doanh nghiệp công lập đặc biệt, có khách hàng của riêng mình, và sản phẩm phải đáp ứng nhu cầu, thị hiếu của khách hàng, chịu sự chi phối của Luật Báo chí, Luật Doanh nghiệp và các quy định pháp luật khác. Khách hàng sẽ là người nuôi sống báo chí, thay vì ngân sách nhà nước. Chỉ khi sống được bằng thị trường, báo chí mới có thể phát triển khỏe mạnh.

Việc chuyển đổi cơ quan báo chí từ đơn vị sự nghiệp phụ thuộc ngân sách sang đơn vị công lập đặc biệt hoạt động theo cơ chế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là cần thiết để họ tồn tại. Đồng thời, cần có chính sách ưu đãi về thuế cho các cơ quan báo chí như ưu đãi dành cho các doanh nghiệp công ích, hoạt động xã hội, những đơn vị làm nhiệm vụ chính trị xã hội đặc biệt.

Với tinh thần đó, Nhà nước cần duy trì, khuyến khích các cơ quan báo chí tự chủ tốt về tài chính, phát triển tốt trong cơ chế thị trường, nhờ có thương hiệu tốt, được công chúng, độc giả yêu mến, tin cậy.

Đồng thời, Nhà nước cũng cần giảm mạnh các cơ quan báo chí dựa vào ngân sách nhà nước, đồng thời giảm mạnh các cơ quan báo chí không đủ điều kiện hoạt động, về nhân lực, về cơ sở vật chất và các nguồn lực cần thiết, chấm dứt tình trạng “hữu sinh, vô dưỡng”, khiến cơ quan báo chí phải kiếm sống bằng các hoạt động vi phạm pháp luật, vi phạm đạo đức nghề nghiệp, như vòi vĩnh, sách nhiễu, tống tiền…

Phó Chủ tịch Hội Truyền thông số Việt Nam Lê Nghiêm cũng cho rằng cần nâng cao vai trò, vị thế và quyền tiếp cận thông tin của báo chí.

Chính sách của Nhà nước cần khẳng định, phát huy và nâng cao vai trò, vị thế của báo chí trong xã hội. Cần bảo đảm cho báo chí những quyền lợi đặc biệt như lâu nay, đó là quyền tiếp cận thông tin. Nhà nước phải đảm bảo ràng buộc trách nhiệm của các cơ quan công quyền trong việc phản hồi báo chí đúng thời hạn, minh bạch thông tin, đảm bảo thực hiện quyền tiếp cận thông tin rộng rãi của báo chí.

Mặc dù các quy định trong Luật Tiếp cận thông tin và Luật Báo chí đã quy định rõ quyền này, và Nghị định số 09/2017/NĐ-CP của Chính phủ quy định chi tiết việc phát ngôn và cung cấp thông tin cho báo chí của các cơ quan hành chính nhà nước, nhưng trên thực tế, vẫn còn rất nhiều “điểm nghẽn” trong việc thực hiện.

Để tháo gỡ những điểm nghẽn này, ông Lê Nghiêm đề xuất cần điều chỉnh một số chính sách quan trọng.

Một là thay đổi tư duy về công khai thông tin: Cần khắc phục thói quen cũ của một bộ phận cán bộ coi thông tin của cơ quan nhà nước là tài sản riêng của cơ quan nhà nước. Luật Tiếp cận thông tin đã đưa ra tư duy mới, coi thông tin do cơ quan nhà nước nắm giữ là tài sản xã hội, nguồn lực xã hội. Trừ thông tin mật, các cơ quan nhà nước phải công khai và cung cấp thông tin cho báo chí. Luật Báo chí sửa đổi cần bổ sung các quy định để quy định này được thực hiện nghiêm túc và đầy đủ trong thực tế.

Hai là thiếu chế tài xử lý: Luật Báo chí, Luật Tiếp cận thông tin, Nghị định 09 về phát ngôn và cung cấp thông tin cho báo chí, còn thiếu chế tài để xử lý các cán bộ không thực hiện trách nhiệm phát ngôn và cung cấp thông tin cho báo chí. Hầu như chưa có ai bị xử lý vì vi phạm quy định này. Do đó, Luật Báo chí sửa đổi lần này cần có chế tài răn đe cần thiết để quyền tiếp cận thông tin của báo chí được thực hiện trên thực tế.

Ba là thiếu cơ chế giám sát: Hiện chưa có cơ chế giám sát hữu hiệu việc công khai thông tin, phát ngôn và cung cấp thông tin cho báo chí. Và chưa có cơ quan để xử lý tranh chấp giữa cơ quan báo chí và cơ quan nhà nước trong việc cung cấp thông tin, đảm bảo quyền tiếp cận thông tin cho báo chí. Khi báo chí bị từ chối cung cấp thông tin trái luật, nhà báo không biết khiếu nại ở đâu, không có cơ quan nào để xem xét, giám sát hay đưa ra phán quyết để buộc cơ quan, tổ chức công khai, cung cấp thông tin cho báo chí.

Bốn là làm rõ khái niệm tôn chỉ, mục đích: Hiện có cách hiểu sai về tôn chỉ, mục đích của cơ quan báo chí cũng ảnh hưởng và hạn chế quyền tiếp cận thông tin. “Tôn chỉ, mục đích” ban đầu được hiểu là định hướng tuyên truyền, sứ mệnh chính trị, và là công cụ để cơ quan chỉ đạo báo chí thực hiện định hướng thông tin. Tuy nhiên, hiện nay khái niệm này đang bị hiểu sai là công cụ quản lý báo chí, và các cơ quan quản lý nhà nước về báo chí lại sử dụng khái niệm này để hạn chế quyền tiếp cận thông tin của báo chí. Cho đến nay, khái niệm “tôn chỉ, mục đích” chưa được quy định trong các văn bản quy phạm pháp luật, nhưng cơ quan quản lý nhà nước và các cơ quan, tổ chức lại thường viện dẫn lý do “tôn chỉ, mục đích” để hạn chế quyền tiếp cận thông tin của báo chí. Do đó, cần làm rõ khái niệm tôn chỉ, mục đích trong các văn bản quy phạm pháp luật.

Năm là cần có quy định về cung cấp thông tin trong tình huống khủng hoảng, nhạy cảm: Các quy định về thông tin nhạy cảm, vấn đề phức tạp, nhạy cảm cũng cần được quy định rõ ràng để tránh bị lạm dụng nhằm hạn chế quyền tiếp cận thông tin, công bố thông tin của báo chí. Cần có quy định về cung cấp thông tin cho báo chí trong trường hợp nhạy cảm, bao gồm các tình huống khủng hoảng mà nguyên tắc chung là quản lý thông tin bằng cách chủ động cung cấp thông tin ban đầu nhanh chóng, phát hành thông cáo báo chí, phát ngôn và cập nhật thông tin.

Sáu là hạn chế tình trạng lạm dụng chế độ thông tin mật để hạn chế quyền tiếp cận thông tin của báo chí. Thực tế có tình trạng một số cơ quan đóng dấu “mật” một cách tùy tiện, kể cả với các thông tin vốn thuộc quyền tiếp cận chính đáng của báo chí và công chúng. Ví dụ: Báo cáo kiểm toán, số liệu ngân sách, thông tin quy hoạch… thường bị đóng dấu mật dù không thuộc diện cần bảo mật vì lý do an ninh quốc gia.

“Luật Bảo vệ bí mật nhà nước cần quy định thời hạn bảo mật tối đa cho từng loại tài liệu, sau đó giải mật bắt buộc (ví dụ 10 năm, 20 năm). Luật nên quy định rằng khi từ chối cung cấp thông tin vì lý do “mật”, cơ quan có trách nhiệm phải ghi rõ căn cứ pháp lý, loại bí mật, thời hạn bảo mật, để hạn chế tình trạng viện lý do “bí mật” một cách chung chung, tùy tiện và không minh bạch, hạn chế quyền tiếp cận thông tin của báo chí”, ông Nghiêm nêu ý kiến.

Hải Ninh