EU-CELAC: Củng cố nhịp cầu hợp tác hai bờ Đại Tây Dương

Các nhà lãnh đạo tham dự Hội nghị EU - CELAC lần thứ tư tại Santa Marta, Colombia, ngày 9-10/11. (Nguồn: Cancillería Colombia)

Trong bối cảnh thế giới phân cực và nhiều thách thức nội tại, sự kiện vừa thể hiện khát vọng xây dựng “cầu nối liên lục địa” bền vững, vừa cho thấy thách thức của chủ nghĩa đa phương trong bối cảnh hiện nay.

Từ hợp tác năng lượng đến thông điệp chính trị

Với sự tham dự của 12 nguyên thủ và lãnh đạo chính phủ, sáu phó tổng thống và 23 bộ trưởng ngoại giao, hội nghị thượng đỉnh EU-CELAC lần này tập trung vào các lĩnh vực năng lượng, kỹ thuật số và môi trường, nhằm định hình lộ trình hợp tác cho hai năm tới. Ngay sau phiên khai mạc, hai bên ra tuyên bố chung, nhấn mạnh việc tăng cường hợp tác trong các lĩnh vực năng lượng tái tạo, chuyển đổi xanh, đổi mới công nghệ, an ninh lương thực, phát triển bền vững và giao lưu văn hóa.

Tuyên bố khẳng định lại các nguyên tắc nền tảng của Hiến chương Liên hợp quốc: Tôn trọng chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ, bình đẳng giữa các quốc gia và giải quyết tranh chấp bằng biện pháp hòa bình. “Chúng tôi chọn đối thoại, không chia rẽ; chọn hợp tác, không đối đầu”, Chủ tịch Hội đồng châu Âu António Costa phát biểu, nhấn mạnh tinh thần đa phương và cam kết của châu Âu đối với trật tự quốc tế dựa trên luật lệ. Tổng thống Colombia Gustavo Petro, nước chủ tịch luân phiên CELAC, gọi hội nghị là “ngọn hải đăng của hòa bình và công lý trong thời đại đầy bất ổn.”

Bên cạnh nội dung hợp tác, hội nghị cũng gửi đi thông điệp chính trị rõ ràng trong bối cảnh căng thẳng leo thang tại khu vực. Việc Mỹ tiến hành chiến dịch quân sự nhằm vào các tàu bị cáo buộc chở ma túy tại vùng biển Caribe và Thái Bình Dương, khiến hơn 60 người thiệt mạng, trở thành chủ đề gây nhiều tranh luận. Tổng thống Gustavo Petro chỉ trích đây là “các vụ hành quyết ngoài vòng pháp luật”, gián tiếp phê phán cách hành xử đơn phương của Washington. Mặc dù Mỹ không tham dự, những các nhà quan sát cho rằng, “cái bóng” của nước này vẫn bao trùm các cuộc đối thoại giữa hai lục địa.

Trong khi đó, một số nhà lãnh đạo Mỹ Latinh như Tổng thống Brazil Luiz Inácio Lula da Silva kêu gọi duy trì khu vực “như một không gian hòa bình”, tránh để căng thẳng Mỹ-Venezuela leo thang thành xung đột quân sự. Về phần mình, EU giữ thái độ thận trọng, chỉ khẳng định rằng “mọi biện pháp chống tội phạm xuyên quốc gia phải tuân thủ luật pháp quốc tế”. Giới phân tích cho rằng sự im lặng này phản ánh giới hạn của EU trong vai trò trung gian giữa Washington và khu vực Mỹ Latinh, một vai trò mà Brussels vẫn nỗ lực theo đuổi nhưng chưa đạt hiệu quả thực chất.

Hội nghị Thượng đỉnh lần thứ 4 CELAC-EU khai mạc tại Santa Marta, Colombia, ngày 9/11.

Giới hạn trong sự gắn kết liên lục địa

Khác với hội nghị năm 2023 tại Brussels, quy tụ đầy đủ 27 lãnh đạo châu Âu, hội nghị lần này vắng mặt nhiều gương mặt chủ chốt như Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen, Thủ tướng Đức Friedrich Merz, Thủ tướng Italy Giorgia Meloni và Tổng thống Pháp Emmanuel Macron. Brussels lý giải nguyên nhân là do trùng lịch với Hội nghị khí hậu COP30 tại Brazil, song giới quan sát cho rằng sự thận trọng ngoại giao mới là yếu tố chính, khi nhiều nước châu Âu muốn tránh những va chạm không cần thiết với chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump trong bối cảnh quan hệ Mỹ-Mỹ Latinh căng thẳng.

Theo Euronews, chuyên gia Alberto Rizzi thuộc Hội đồng Đối ngoại châu Âu (ECFR) nhận định việc thiếu vắng lãnh đạo cấp cao khiến EU “gửi đi thông điệp sai lầm”. Thay vì chứng minh tính độc lập chiến lược và vai trò chủ động trong trật tự đa cực, châu Âu lại bị nhìn nhận là đang để Washington định hình giới hạn hành động của mình. Điều này ngược với tuyên bố của chính EU về việc trở thành “đối tác cân bằng” với Nam bán cầu.

Thành phần tham dự chủ yếu là đại biểu Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha khiến hội nghị thiếu sức nặng chính trị, dù phía Colombia khẳng định “mối quan hệ lâu dài không thể đo bằng số lượng lãnh đạo tham dự”. Tuy nhiên, so với kỳ vọng về một “hội nghị liên lục địa của thập kỷ”, sự kiện tại Santa Marta vẫn cho thấy khoảng cách giữa tuyên bố và hành động, trong khi các chương trình hợp tác chiến lược như sáng kiến Cổng kết nối toàn cầu EU-LAC (GGIA) và thỏa thuận thương mại với Mercosur tiếp tục đình trệ.

Khu vực Mỹ Latinh và Caribe hiện chiếm 10% tổng đầu tư của EU tại các nước đang phát triển, trong khi thương mại hàng hóa song phương đã tăng hơn 50% trong thập kỷ qua. Tuy nhiên, đằng sau các con số tích cực ấy là thực tế rằng nhiều quốc gia Mỹ Latinh vẫn nghi ngờ khả năng duy trì cam kết dài hạn của châu Âu, nhất là khi nội bộ EU đang bị chi phối bởi các vấn đề kinh tế và an ninh trong khối.

Tuyên bố chung của hội nghị tái khẳng định cam kết hợp tác trong các lĩnh vực chuyển đổi năng lượng, bảo vệ môi trường, phát triển hạ tầng và chống tội phạm xuyên quốc gia; đồng thời nhất trí thúc đẩy lộ trình đầu tư thông qua sáng kiến GGIA, tập trung vào năng lượng sạch và kết nối số. Tuy nhiên, giới phân tích nhận định tuyên bố này vẫn mang tính biểu tượng khi thiếu cam kết tài chính và khung hành động cụ thể.

Hội nghị khép lại với lời kêu gọi của Tổng thống Colombia Gustavo Petro về việc đặt lợi ích chung của hòa bình và phát triển bền vững lên trên khác biệt. Dù thiếu vắng nhiều lãnh đạo chủ chốt, việc hai bên thống nhất tổ chức hội nghị tiếp theo tại Brussels năm 2027 cho thấy nỗ lực duy trì đối thoại. Song để quan hệ EU-CELAC trở thành một trụ cột thực sự trong trật tự đa cực mới, hai khu vực cần vượt qua “ngoại giao biểu tượng”, hướng tới hợp tác thực chất dựa trên ý chí chính trị và đồng thuận chiến lược.

Hùng Anh