Gaza, thỏa thuận ngừng bắn và những mảnh ghép bấp bênh

Một biến số phức tạp

Nỗ lực đem lại hòa bình và tái thiết Gaza đang đứng trước những biến số phức tạp sau khi các phái viên Mỹ công bố một kế hoạch bị giới phân tích cho là sẽ chia đôi vùng lãnh thổ này, đồng thời tạo tiền đề cho việc Israel kéo dài sự chiếm đóng hơn một nửa Gaza.

Phó Tổng thống Mỹ J.D Vance nói về kế hoạch chia đôi Gaza. Ảnh: JNS

Theo kế hoạch do Phó Tổng thống Mỹ J.D Vance và Cố vấn cấp cao kiêm con rể của Tổng thống Donald Trump, ông Jared Kushner, công bố hôm 21/10, khu vực phía đông Gaza và thị trấn cực nam Rafah - hiện nằm trong vùng do Israel kiểm soát - sẽ trở thành trọng tâm của các dự án tái thiết. Trong khi đó, nửa phía tây ven biển, nằm ngoài tầm kiểm soát của quân đội Israel, sẽ bị xem là “lãnh thổ thù địch” và không được nhận bất kỳ nguồn tài chính tái thiết nào cho tới khi Hamas hoàn toàn giải giáp và giải thể.

Phát biểu tại cuộc họp báo ở thị trấn Kiryat Gat (Israel) - nơi đặt trung tâm giám sát lệnh ngừng bắn giữa Mỹ và Israel - ông Kushner nói: “Chừng nào Lực lượng phòng vệ Israel còn kiểm soát được khu vực, việc xây dựng một Gaza mới phải được bắt đầu, để người Palestine có nơi sinh sống, làm việc và gây dựng lại cuộc đời họ. Không một đồng tiền tái thiết nào sẽ được chuyển tới các khu vực vẫn do Hamas kiểm soát”.

Tại cùng buổi họp báo, Phó Tổng thống Mỹ J.D Vance mô tả Gaza hiện đang bị chia thành “hai khu vực - một khu vực tương đối an toàn và một khu vực cực kỳ nguy hiểm” nên kế hoạch của Mỹ là “mở rộng dần vùng an toàn”.

Thủ tướng Israel, Benjamin Netanyahu vẫn kiên quyết đòi loại bỏ Hamas. Ảnh: TPP

Về bản chất, ý tưởng về một Gaza bị chia cắt là giải pháp nhắm vào những khó khăn vẫn chưa được giải quyết trong việc giải giáp Hamas và thành lập một chính phủ thay thế có thể giám sát vùng đất này và tạo ra một môi trường an toàn cho hàng tỷ USD đầu tư cần thiết để tái thiết. Tuy nhiên, nhiều nhà quan sát cảnh báo kế hoạch này có nguy cơ “hợp thức hóa” việc chia đôi Gaza: Một nửa do Israel kiểm soát, nửa còn lại do Hamas nắm giữ, khiến phần lớn dân thường Gaza bị mắc kẹt trong các cuộc giao tranh giữa Hamas và các nhóm vũ trang Palestine được quân đội Israel hậu thuẫn, cùng những đợt không kích và đột kích liên tiếp của Israel.

Và cách chia cắt Gaza như vậy cũng sẽ khiến những người Palestine đang oằn mình chịu đựng thiếu thốn và đói khát tại Gaza chỉ nhận được viện trợ nhân đạo tối thiểu, như đã từng xảy ra kể từ khi lệnh ngừng bắn có hiệu lực vào ngày 10/10. Theo các quan chức Liên hợp quốc, chỉ có chưa đầy một phần tư số viện trợ mà hơn 2 triệu cư dân Gaza đang rất cần được chuyển đến vì Israel chỉ cho phép tiếp cận qua hai cửa khẩu biên giới.

Tiến sĩ H.A Hellyer, cộng sự cấp cao tại Viện Dịch vụ Thống nhất Hoàng gia (RUSI) ở London, phân tích với tờ South China Morning Post: “Theo kế hoạch đó, ‘Gaza của người Palestine’ là nơi gần như tất cả những người sống sót sau cuộc chiến tranh của Israel ở Gaza vẫn còn ở lại. Ở ‘Gaza của Israel' có rất ít người, chủ yếu là những người được Israel sử dụng để chống lại Hamas”.

Theo ông Hellyer, Israel có thể sẽ cho phép các nhóm Palestine liên kết đưa thêm người qua "ranh giới vàng" phân định ranh giới giữa hai nửa dải Gaza của Israel và Palestine. “Nhưng con số này vẫn còn tương đối thấp. Hầu hết sẽ buộc phải ở lại ‘Gaza của Palestine', ngay cả khi tài sản và nhà cửa của họ nằm ở ‘Gaza của Israel’”, nhà phân tích địa chính trị người Anh nói. Và, tình trạng đó, theo ông Hellyer, có nguy cơ củng cố một “vùng đệm Israel mới”, với dân cư Palestine phần lớn trung thành với Israel và tách biệt khỏi chính quyền Palestine (PA).

Chung quan điểm, ông Tahani Mustafa, thành viên Hội đồng Quan hệ Đối ngoại Châu Âu, cho biết bất kỳ kế hoạch chia cắt Gaza nào cũng sẽ vấp phải sự phản đối từ phía người Palestine. Theo ông Mustafa, ngay từ khi chiến tranh bắt đầu, người Palestine đã lo ngại rằng Israel sẽ cố gắng sao chép những gì họ đã làm ở Bờ Tây tại Gaza, bằng cách nắm toàn quyền kiểm soát an ninh trong khi buộc người dân Gaza phải vào những khu vực kiểm soát nhỏ, không kết nối. “Một kế hoạch như thế này có thể dẫn đến điều mà người Palestine lo sợ”, ông nói.

Phương án chia đôi Gaza dự kiến, với việc lực lượng Israel đã rút lui về sau theo thỏa thuận ngừng bắn. Đồ họa: WSJ

Nguy cơ về một “Mogadishu 2.0”

Giới phân tích nhận định kế hoạch chia đôi Gaza phản ánh sự phản kháng của Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu trước sức ép ngoại giao từ Washington - vốn kêu gọi Tel Aviv hợp tác với chính quyền lâm thời Gaza do Ai Cập đề xuất, gồm 15 nhà kỹ trị được sự chấp thuận của mọi phe phái Palestine, trong đó có cả Fatah và Hamas.

Cho đến lúc này, ông Netanyahu vẫn bác bỏ kế hoạch để PA tiếp quản Gaza sau khi được cải tổ, đồng thời gắn việc rút thêm quân với điều kiện Hamas phải giải giới hoàn toàn. “Thực tế là Israel không muốn rút thêm quân,” Tiến sĩ Kenneth Katzman - chuyên gia Trung Đông cấp cao của Viện Soufan (Mỹ) - nhận định. “Washington và Tel Aviv đang tạo ra hai Dải Gaza, với hy vọng phần nằm trong vùng Israel kiểm soát sẽ yên bình hơn và thu hút người dân Gaza di chuyển tới đó”.

Phần còn lại của Gaza, nơi quân đội Israel không hiện diện, theo Tiến sĩ Katzman, sẽ trở thành “một Mogadishu thứ hai” - nơi các phe vũ trang Palestine tranh giành quyền lực, trong đó Hamas là thế lực mạnh nhất, dẫn đến tình trạng “mất kiểm soát hoàn toàn”. Ông ví viễn cảnh này với cảnh hỗn loạn ở thủ đô Somalia trong thập niên 1990, vốn là bối cảnh của bộ phim chiến tranh “Black Hawk Down” nổi tiếng.

Tiến sĩ Katzman cho rằng chính kịch bản đó đang khiến các quốc gia Arab và Hồi giáo do Mỹ vận động tham gia Lực lượng Ổn định Quốc tế (ISF) - gồm Ai Cập, Azerbaijan, Indonesia và có thể cả Thổ Nhĩ Kỳ - tỏ ra do dự. Theo kế hoạch, ISF sẽ đảm nhận an ninh tại các khu vực “yên bình” của Gaza, nhưng thực tế có nguy cơ phải đối đầu với Hamas, điều mà không chính phủ nào trong số các quốc gia này mong muốn.

“Theo nhận thức ban đầu của khối Arab-Hồi giáo khi đàm phán với Tổng thống Trump, Hamas sẽ giải giáp, còn lực lượng ISF chỉ cần giữ trật tự, điều tiết giao thông và hỗ trợ phát hiện, tháo dỡ các đường hầm. Mọi thứ được kỳ vọng sẽ diễn ra trong hòa bình”, Tiến sĩ Katzman nói. “Nhưng Hamas không chịu giải giới, và các quốc gia Arab-Hồi giáo không muốn phải giao chiến với Hamas để giành quyền kiểm soát phía tây Gaza”.

Theo ông Katzman, nếu ISF tham chiến, các chính phủ này sẽ bị dư luận trong nước phản đối dữ dội vì bị xem như đang “tiếp tay cho Israel chiếm đóng”, và phải chịu cùng loại chỉ trích như Israel về thương vong dân sự. “Thành ra, kế hoạch hòa bình Gaza đang rơi vào một cơn bão rắc rối thực sự”, nhà phân tích kỳ cựu của Viện Soufan kết luận.

Hamas sẽ không giải giáp

Về phần Hamas, trong hai tuần kể từ khi lệnh ngừng bắn do Mỹ thúc đẩy ở Gaza được ký kết, lực lượng này đã khẳng định rõ một điều: Họ sẽ không biến mất.

Theo tờ Wall Street Journal, những ngày gần đây, các thủ lĩnh Hamas đã nói với những nhà trung gian Arab tại Cairo rằng Hamas sẽ không bị xóa sổ và họ hy vọng sẽ đóng một vai trò trong việc quản lý vùng đất này trong tương lai. Yêu cầu này được đưa ra khi các cuộc đàm phán đang chuyển sang giai đoạn thứ hai trong kế hoạch của Tổng thống Trump - xây dựng các giải pháp thay thế không có Hamas để quản lý và bảo vệ Gaza.

Hamas cho thấy, họ sẽ không chấp nhận giải giáp. Ảnh: Al Jazeera

Kế hoạch hòa bình của ông Trump kêu gọi Hamas giải giáp vũ khí, nhưng lực lượng này vẫn cảnh giác với việc từ bỏ bất kỳ vũ khí nào hoặc rút lui khỏi xung đột mà không có sự đảm bảo rằng chiến tranh sẽ kết thúc. Các nhà hòa giải cho biết Hamas muốn thúc đẩy một lệnh ngừng bắn 10 năm để tạo điều kiện cho các cuộc đàm phán về tương lai của Gaza.

Các động thái ngoại giao này diễn ra sau một loạt các cuộc tấn công của các nhóm nhỏ chiến binh Hamas vào lực lượng Israel và nhắm vào các nhóm dân quân được Israel hậu thuẫn ở Gaza. Hôm 18/10, Israel cho biết các chiến binh Hamas đã thực hiện các cuộc tấn công khiến hai binh sĩ thiệt mạng gần thành phố Rafah, phía nam Gaza. Israel đã phóng khoảng 120 quả đạn vào các đường hầm, kho vũ khí và cơ sở hạ tầng quân sự khác của Hamas để đáp trả.

Hamas lập luận rằng họ nổ súng vì Israel đã vi phạm thỏa thuận bằng cách vẫn thực hiện các cuộc không kích và hạn chế việc đưa thiết bị xây dựng, nhân sự cần thiết vào Gaza để tìm kiếm thi thể các con tin. Nhưng ông Avner Golov, cựu quan chức an ninh quốc gia Israel và hiện là Phó chủ tịch nhóm cố vấn MIND Israel, phân tích: “Hamas muốn chứng tỏ rằng không ai có thể phá hủy tổ chức này và họ là thế lực mạnh nhất ở Gaza”.

Người dân xếp hàng để nhận thực phẩm do Quỹ Qatar phân phát tại Thành phố Gaza ngày 18/10/2025. Ảnh: OCHA

Trong khi đó, Tiến sĩ Hasan Abu Hanieh, một chuyên gia độc lập nghiên cứu về các tổ chức Hồi giáo tại Amman (Jordan), cho biết cuộc tấn công của Hamas nhằm mục đích báo hiệu với Israel rằng họ sẽ phải trả giá nếu không xây dựng một thỏa thuận mà trong đó vẫn có mặt Hamas. “Đối với Hamas, lệnh ngừng bắn là một thỏa thuận, không phải là sự đầu hàng”, ông Abu Hanieh nhấn mạnh.

Thái độ cứng rắn của Hamas cũng như cách Israel ủng hộ ý tưởng chia cắt Gaza đều cho thấy một mẫu số chung, rằng cả hai đều chưa sẵn sàng nhượng bộ thêm để kiến tạo một nền hòa bình lâu dài cho Gaza. Và vì thế, lệnh ngừng bắn hiện giờ vẫn là một sợi chỉ rất mong manh kết nối đôi bên. Mong manh và đang ngày càng bị kéo căng hơn bởi sự khác biệt quá lớn giữa hai đầu nút.

Quang Anh