Giải mã sự gia tăng tỷ lệ tử vong sớm của giới khoa học trẻ Trung Quốc

Một cú sốc lớn bao trùm giới nghiên cứu khi dữ liệu từ nền tảng CSND, được South China Morning Post đưa tin, cho thấy ít nhất 76 nhà khoa học dưới 60 tuổi đã qua đời chỉ trong mười tháng đầu năm 2025, tăng mạnh so với con số 44 của cả năm trước. Trong số này, trường hợp gây chú ý đặc biệt là Dong Sijia, nhà hải dương học 33 tuổi, trợ lý giáo sư tại Đại học Nam Kinh, người từng có sự nghiệp đầy hứa hẹn ở Hoa Kỳ trước khi trở về nước. Con số và câu chuyện này đã làm dấy lên những lo ngại sâu sắc về môi trường học thuật khắc nghiệt mà các nhà khoa học trẻ đang phải đối mặt.

Phòng thí nghiệm gọn gàng, tuân thủ an toàn – đối lập với áp lực vô hình mà các nhà khoa học trẻ đang gánh chịu trong môi trường học thuật. (Nguồn: Getty Images)

Với nhiều người, những con số khô khan dường như xác nhận cảm giác rằng có điều gì đó bất ổn trong các trường đại học và phòng thí nghiệm: Cạnh tranh khốc liệt, áp lực viết đơn xin tài trợ liên tục, cùng hệ thống đánh giá đề cao kết quả hơn là phúc lợi. Tuy nhiên, một số chuyên gia cảnh báo rằng cơ sở dữ liệu này chưa đầy đủ, có thể chứa sai sót và thiếu đường cơ sở rõ ràng để so sánh, vì vậy không thể coi đây là thống kê tử vong chính xác tuyệt đối.

Cuộc tranh cãi càng thêm gay gắt sau cái chết của ba nhà khoa học trẻ nổi tiếng từ các trường đại học hàng đầu Trung Quốc vào tháng 9/2025. Điều tra của SCMP mô tả một môi trường học thuật bị chi phối bởi cuộc đua “up or out – thăng tiến hoặc rời khỏi vị trí”, cơ hội giành tài trợ ngày càng ít và khối lượng công việc khổng lồ cho những học giả mới vào nghề. Một giáo sư được trích dẫn cho rằng số lượng học giả trẻ qua đời sớm ở Trung Quốc dường như cao bất thường so với các quốc gia khác, dù việc so sánh chính xác vẫn rất khó thực hiện.

Không chỉ dừng lại ở những giai thoại, các nghiên cứu mới đã bắt đầu lập bản đồ vấn đề một cách hệ thống hơn. Tháng 4/2025, nhóm nghiên cứu do nhà xã hội học Cary Wu dẫn đầu công bố trên Preventive Medicine Reports một cơ sở dữ liệu kiểm chứng chéo về 130 vụ tự tử trong cộng đồng khoa học Trung Quốc từ 1992 đến 2024. Kết quả cho thấy tỷ lệ tự tử trong giới học giả và sinh viên tăng dần theo thời gian, với phần lớn nạn nhân là người trẻ. Các tác giả nhấn mạnh rằng đây không chỉ là những bi kịch cá nhân, mà phản ánh áp lực hệ thống, đồng thời kêu gọi công nhận vấn đề này như một khủng hoảng sức khỏe cộng đồng, cần cải cách văn hóa học thuật và thu thập dữ liệu tốt hơn.

Những áp lực mang tính cấu trúc đã được ghi nhận rõ ràng: Khối lượng công việc nặng nề, mục tiêu xuất bản căng thẳng, đánh giá quan liêu và hợp đồng bấp bênh. Các nhà báo và học giả liên hệ tình trạng này với tinh thần “thành tích bằng mọi giá” trong giáo dục và thị trường lao động Trung Quốc, nơi làm việc quá sức thường được coi là hy sinh cần thiết cho sự phát triển quốc gia. Trong môi trường như vậy, các nhà khoa học trẻ vừa được xem là lực lượng không thể thiếu cho đổi mới, vừa dễ dàng bị loại bỏ nếu không đạt được mục tiêu luôn thay đổi.

Trung Quốc đã tăng cường đổi mới và thúc đẩy tự lực trong bối cảnh cạnh tranh công nghệ với Mỹ. (Nguồn: Edmond So)

Điều đáng chú ý là tình trạng này không chỉ giới hạn ở Trung Quốc. Các nghiên cứu từ Úc, châu Âu và Hoa Kỳ cũng ghi nhận tỷ lệ kiệt sức, trầm cảm và lo âu ngày càng tăng trong giới nghiên cứu trẻ, thường gắn liền với những áp lực tương tự: Cạnh tranh gay gắt, con đường sự nghiệp bấp bênh và hệ thống đánh giá thiên về kết quả hơn là hạnh phúc. Những điểm tương đồng này cho thấy bức tranh toàn cầu: Hệ sinh thái học thuật hiện đại đang trở nên quá tải và thiếu bền vững.

Đối với Trung Quốc, một quốc gia quyết tâm trở thành cường quốc khoa học và công nghệ, rủi ro đặc biệt cao. Việc duy trì đổi mới không chỉ đòi hỏi xây dựng phòng thí nghiệm và tài trợ nghiên cứu, mà còn phải đảm bảo những người trẻ – lực lượng thúc đẩy tham vọng đó – không bị choáng ngợp bởi chính hệ thống. Thông điệp này, thực chất, là lời cảnh tỉnh cho toàn bộ hệ sinh thái học thuật toàn cầu: Nếu muốn giữ chân nhân tài và xây dựng năng lực khoa học lâu dài, các quốc gia phải tìm cách bảo vệ sức khỏe tinh thần và thể chất của những nhà nghiên cứu trẻ.

Anh Quang