Giải pháp nào cho mức sinh thấp tại Việt Nam?

Hệ lụy của mức sinh thấp

Ngày 10/11/2023, Hội Phụ sản Việt Nam (VAGO) chủ trì, phối hợp cùng Tổng Cục Dân số Kế hoạch hóa Gia đình, Bộ Y tế và Công ty TNHH Merck Healthcare Việt Nam tổ chức Hội thảo “Mức sinh thấp tại Việt Nam: Thực trạng và giải pháp”.

Các đại biểu tham dự Tọa đàm

Hội thảo được diễn ra trong bối cảnh Việt Nam đang duy trì mức sinh thay thế, song có sự chênh lệch đáng kể giữa các vùng, đối tượng, đồng thời tỷ lệ vô sinh cao, ảnh hưởng đến quy mô và cơ cấu dân số trong tương lai.

Vì vậy, đây là dịp để các chuyên gia và các nhà hoạch định chính sách cùng nhau nhìn nhận thực trạng và đưa ra những định hướng chính sách, giải pháp can thiệp cho vấn đề này.

TS.Phạm Vũ Hoàng, Phó tổng Cục trưởng phụ trách Cục Dân số - Kế hoạch hóa gia đình, Bộ Y tế cho hay, cả nước có 21 tỉnh có mức sinh thấp, trong đó dưới mức sinh thay thế tập trung ở phía Nam gồm các tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long (trừ Bình Phước) và Đông Nam Bộ.

Các tỉnh khác của khu vực hiện có mức sinh 1,8 con/phụ nữ; Đông Nam Bộ mức sinh rất thấp với 1,56 con/phụ nữ, riêng TP.HCM là địa phương có tổng tỷ suất sinh thấp nhất cả nước với 1,48 con/phụ nữ.

Ngoài ra, ước tính mỗi năm có khoảng hơn 1 triệu cặp vợ chồng vô sinh hiếm muộn, tỷ lệ khoảng 7,7%. Trong số này, khoảng 50% là cặp vợ chồng ở độ tuổi dưới 30. Đặc biệt, tỷ lệ vô sinh thứ phát (vô sinh sau một lần có thai) đang gia tăng đến 15-20% sau mỗi năm và chiếm hơn 50% các cặp vợ chồng vô sinh.

Mức sinh thấp tác động trực tiếp, sâu sắc tới cơ cấu dân số, suy giảm nhóm dân số trong độ tuổi lao động, tác động mạnh vào quá trình di cư, tăng nhanh quá trình già hóa dân số, suy giảm quy mô dân số. Đồng thời tác động sâu sắc tới cấu trúc gia đình, đời sống văn hóa - xã hội, kinh tế, lao động, việc làm và an sinh xã hội.

Nói về nguy cơ của mức sinh thấp, Thứ trưởng Bộ Y tế Nguyễn Thị Liên Hương cho biết, mức sinh thấp kéo dài sẽ làm quá trình già hóa dân số diễn ra nhanh hơn, thiếu hụt nguồn lao động, ảnh hưởng đến an sinh xã hội...

Đáng chú ý, mức sinh thấp còn xuất hiện ở nhiều tỉnh có điều kiện kinh tế xã hội khó khăn ở khu vực Đồng bằng sông Cửu Long, nơi chiếm vai trò quan trọng trong sản xuất nông nghiệp, đảm bảo an ninh quốc gia về lương thực.

Việt Nam là một trong các quốc gia tỷ lệ vô sinh cao (khoảng 7,7%), trong đó vô sinh nguyên phát là 3,9% và vô sinh thứ phát là 3,8%. Những gia đình vẫn có ý định sinh con thứ hai, nếu trì hoãn quá lâu sẽ dẫn đến vô sinh thứ phát.

Tông Cục Dân số - Kế hoạch hóa gia đình dự báo bức tranh dân số Việt Nam vào năm 2069 khoảng 117 triệu người, chỉ số già hóa (chỉ số % giữa số người từ 60 tuổi trở lên so với số trẻ dưới 15 tuổi) là 154,3%, tăng gấp 3 lần so với năm 2019, nghĩa là cứ 2 trẻ em sẽ có 3 người già. Vì vậy, ngay lúc này, cần phải triển khai các giải pháp đồng bộ để giải quyết chênh lệch mức sinh trước khi quá muộn.

Thông tin rõ hơn về thực trạng mức sinh tại Việt Nam, ThS.Mai Trung Sơn, chuyên viên cao cấp, Phó Vụ trưởng Vụ Quy mô Dân số-Kế hoạch hóa gia đình, Tổng cục Dân số-Kế hoạch hóa gia đình cho biết, hiện dân số cả nước đã vượt quy mô 100 triệu người. Song mức sinh đang giảm so với giai đoạn trước, cơ cấu dân số trẻ đang bắt đầu chuyển sang già hóa.

Năm 2019, nếu như cứ 2 trẻ em thì có 1 người cao tuổi, thì dự báo đến năm 2069 cứ 2 đứa trẻ sẽ có 3 người trên 60 tuổi. Đây là bức tranh của Việt Nam trong 50 năm tới. Như vậy, chúng ta sẽ phải đối diện với hai câu chuyện tác động toàn diện đến phát triển kinh tế - xã hội, đó là mức sinh thấp và dân số già.

Các chuyên gia cho rằng, nếu mức sinh thấp dưới 1,3 con thì hầu như không có khả năng khôi phục về mức sinh thay thế. Xét mức sinh ở các đối tượng, ông Sơn cho biết, tất cả các nhóm nghèo trung bình, giàu, giàu nhất đều xung quanh mức sinh 2 con, chỉ có nhóm nghèo nhất là vượt hẳn lên 2,4 con.

“Như vậy, các chính sách can thiệp, hỗ trợ cho người nghèo vẫn cần tiếp tục và không để cho những gia đình còn điều kiện kinh tế rất hạn chế, khó khăn nhưng vẫn sinh nhiều con, điều này sẽ tác động không tốt đến sự phát của của mỗi gia đình và toàn xã hội”, ông Sơn lưu ý.

Xét về trình độ học vấn, từ năm 2019 đến nay, ở nhóm có trình độ trung học cơ sở, trung học phổ thông, trên trung học phổ thông đã cải thiện, về ở mức sinh 2 con, song với nhóm trình độ tiểu học vẫn ở mức sinh rất cao. “Nghèo đói, ít học, và đông con vẫn là vấn đề hiện hữu”, đại diện Tổng Cục Dân số- Kế hoạch hóa gia đình lo ngại.

Nhiều giải pháp hỗ trợ các cặp vợ chồng sinh đủ 2 con

Theo ThS.BS Mai Trung Sơn, cơ quan này đang tham mưu xây dựng dự thảo Luật Dân số, trong đó, đề xuất các biện pháp của nhà nước khuyến khích sinh đủ 2 con tại tỉnh, thành phố có mức sinh thấp.

Theo đó, có 4 biện pháp được cơ quan này đưa ra là đề xuất hỗ trợ một lần bằng tiền khi phụ nữ sinh con thứ 2. Mục đích là trong quá trình mang thai phụ nữ cần nghỉ làm, bồi dưỡng sức khỏe. Cùng đó, đề xuất miễn, giảm học phí, hỗ trợ chi phí học tập cho trẻ em lứa tuổi mầm non, tiểu học...

Bên cạnh đó, đề xuất cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp tham gia cung cấp dịch vụ tư vấn, hỗ trợ hôn nhân và gia đình được hưởng các chính sách khuyến khích xã hội hóa trong lĩnh vực y tế.

Đồng thời xây dựng môi trường, cộng đồng phù hợp tạo điều kiện cho các cặp vợ chồng sinh đủ 2 con, chăm sóc và nuôi dạy con tốt, chia sẻ trách nhiệm giữa các thành viên gia đình.

Quy định trách nhiệm xã hội của người sử dụng lao động đối với người lao động nuôi con nhỏ và các biện pháp khác. Các tỉnh, thành có mức sinh thấp cũng cần rà soát, bãi bỏ các chính sách khuyến khích sinh ít con mà cần khuyến khích sinh đủ 2 con.

Về phía Bộ Y tế, theo Thứ trưởng Nguyễn Thị Liên Hương, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành quyết định số 588/QĐ-TTg phê duyệt chương trình Điều chỉnh mức sinh phù hợp với các vùng, đối tượng đến năm 2030. Bộ trưởng Bộ Y tế đã có quyết định ban hành kế hoạch hành động thực hiện.

Chiến lược Dân số Việt Nam đến năm 2030 nhấn mạnh mục tiêu “duy trì vững chắc mức sinh thay thế, giảm chênh lệch mức sinh giữa các vùng, đối tượng”.

Đây là những định hướng chính sách về dân số rất kịp thời, nhằm cải thiện thực trạng mức sinh thấp tại một số vùng. Để đạt được điều này, đòi hỏi phải có chính sách, chiến lược hỗ trợ công tác dân số trong thời gian tới.

Theo Thứ trưởng Nguyễn Thị Liên Hương, để làm được điều này, các vùng có mức sinh thấp phải tập trung tuyên truyền vào lợi ích của việc sinh đủ hai con, các yếu tố bất lợi của việc kết hôn, sinh con quá muộn, sinh ít con đối với việc phát triển kinh tế xã hội, đối với gia đình và chăm sóc bố mẹ khi về già.

Tập trung vận động nam, nữ thanh niên không kết hôn muộn, không sinh con muộn, mỗi cặp vợ chồng sinh đủ 2 con và nuôi dạy con tốt.

Việc thí điểm và từng bước mở rộng các biện pháp hỗ trợ các cặp vợ chồng sinh đủ 2 con ở vùng mức sinh thấp cần triển khai như: Xây dựng môi trường cộng đồng phù hợp với các gia đình nuôi con nhỏ; hỗ trợ phụ nữ khi mang thai, sinh con; hỗ trợ các cặp vợ chồng sinh đủ hai con (mua nhà ở xã hội, thuê nhà ở, ưu tiên vào trường công lập, hỗ trợ chi phía giáo dục trẻ em)…

Tại Hội thảo, Bộ công cụ chính sách can thiệp thực tiễn mức sinh cho các nước khu vực Châu Á - Thái Bình dương do tổ chức Economist Impact nghiên cứu đã được công bố.

Bộ công cụ là một phần quan trọng trong dự án Fertility Counts- một sáng kiến nhằm giải quyết các thách thức về kinh tế và xã hội liên quan đến mức sinh thấp ở khu vực Châu Á-Thái Bình Dương với sự tài trợ của Merck Healthcare.

Fertility Counts là dự án toàn cầu với sự tham gia của các nhà nghiên cứu, quản lý nhà nước và tư nhân, xem xét các tác động về kinh tế và xã hội do mức sinh suy giảm và đề xuất các giải pháp nhằm góp phần cải thiện thực trạng này.

Đây sẽ là một công cụ giúp cho các nhà hoạch định chính sách của Việt Nam tham khảo, xem xét, nghiên cứu, đánh giá tính khả thi khi áp dụng vào thực tiễn.

Bốn nhóm chính sách được đề cập trong bộ công cụ này là: Chăm sóc trẻ em, Chính sách tại nơi làm việc, Ưu đãi tài chính và Hỗ trợ sinh sản.

Ông Alexandre de Muralt, Phó Chủ tịch Châu Á-Thái Bình Dương muốn góp phần tạo những giá trị xã hội gia tăng, bao gồm: Tạo ra các mầm sống, cải thiện sự cân bằng giữa công việc và cuộc sống, giáo dục về nhận thức sinh sản, cũng như chẩn đoán và tiếp cận điều trị hiếm muộn sớm cho các cặp vợ chồng mong con ở khu vực Châu Á - Thái Bình Dương, trong đó có Việt Nam.

D.Ngân